Quá trình đàm phán để đi đến ký kết Hiệp định Paris trải qua một chặng đường dài suốt 18 năm. Đó là cuộc chiến tranh kiên trì, bền bỉ từ Hiệp định Giơ-ne-vơ năm 1954, đến việc ký Hiệp định Paris, ngày 27/1/1973.

Phái đoàn Việt Nam tại HN Paris

Sau năm 1954, thực hiện âm mưu xâm lược nước ta và áp đặt chủ nghĩa thực dân mới ở Đông Dương, Mỹ hất cẳng Pháp, can thiệp vào Việt Nam, xé bỏ Hiệp định Giơnevơ, ủng hộ, giúp đỡ Ngô Đình Diệm lập chính quyền tay sai ở miền Nam Việt Nam. Chính quyền Diệm – Nhu đã dồn dân lập ấp chiến lược, khủng bố dã man những người kháng chiến, gây lòng hận thù trên khắp miền Nam. Năm 1960, nhân dân miền Nam, dưới sự lãnh đạo của Đảng, đã đứng lên đồng khởi làm tan rã từng mảng lớn chính quyền Ngụy. Lực lượng cách mạng lớn mạnh nhanh chóng và Mặt trận Dân tộc giải phóng miền Nam được thành lập.

Trước tình thế đó, Mỹ đã tăng cường viện trợ kinh tế, phương tiện chiến tranh, tăng cường cố vấn, thực hiện cuộc “chiến tranh đặc biệt”. Cuộc chiến tranh này của Mỹ - ngụy nhanh chóng bị quân, dân miền Nam đoàn kết đánh bại. Năm 1964, Mỹ cho quân đổ bộ vào miền Nam thực hiện “chiến tranh cục bộ” và phát động không quân đánh phá miền Bắc. Thắng lợi của quân và dân miền Bắc bắn rơi nhiều máy bay, phá huỷ nhiều tàu chiến, đánh bại cuộc chiến tranh phá hoại bằng không quân, hải quân Mỹ; cùng với thắng lợi của quân và dân ta trên chiến trường miền Nam mà đỉnh cao là thắng lợi của cuộc Tổng tiến công và nổi dậy Tết Mậu Thân – Xuân 1968 đã giáng đòn sấm sét vào quân Mỹ - ngụy, tạo thế và lực mới cho cách mạng miền Nam, phá sản hoàn toàn chiến lược “chiến tranh cục bộ”, buộc Tổng thống Giôn- xơn ra tuyên bố hạn chế ném bom từ vĩ tuyến 20 trở ra và chấp nhận ngồi vào bàn đàm phán với ta tại Paris.

Ngày 13/5/1968, diễn ra cuộc đàm phán chính thức hai bên, giữa đại diện Chính phủ Việt Nam Dân chủ Cộng hoà và đại diện Chính phủ Hoa Kỳ, họp phiên đầu tiên ở Paris. Phái đoàn Mỹ do Hariman đứng đầu. Phái đoàn Việt Nam do Bộ trưởng Xuân Thuỷ đứng đầu, khẳng định lập trường không thay đổi của Việt Nam là: trước tiên Mỹ phải chấm dứt không điều kiện các cuộc ném bom bắn phá và mọi hoạt động chiến tranh khác chống nước Việt Nam Dân chủ Cộng hoà, sau đó mới bàn các vấn đề có liên quan hai bên.

Hội nghị hai bên ở Paris sau nhiều phiên họp trong năm 1968 vẫn chưa giải quyết được vấn đề cơ bản, nhưng đã mở đầu cho một thời kỳ Việt Nam tiến công trực diện Mỹ về ngoại giao trên bàn Hội nghị. Trong quá trình đấu tranh đó, phái đoàn ta luôn nêu cao tính chất chính nghĩa của cuộc kháng chiến chống Mỹ, cứu nước của nhân dân ta; lên án tội ác chiến tranh xâm lược của đế quốc Mỹ trên hai miền Nam, Bắc Việt Nam, hành động Mỹ phá hoại hiệp định Giơnevơ; đòi Mỹ rút quân và chư hầu ra khỏi Việt Nam; chấm dứt hoàn toàn và không điều kiện việc ném bom miền Bắc Việt Nam; từ bỏ ngụy quân Sài Gòn; đáp ứng lập trường của Việt Nam Dân chủ cộng hoà và Mặt trận Dân tộc Giải phóng miền Nam Việt Nam.

Trước quan điểm đúng đắn, thái độ kiên quyết của phái đoàn ta, những thiệt hại nặng nề trên chiến trường và tình hình nước Mỹ trước ngày bầu cử Tổng thống, ngày 1/11/1968, Giôn- xơn tuyên bố ngừng ném bom bắn phá và mọi hành động chiến tranh khác chống Việt Nam Dân chủ Cộng hoà, chấp nhận họp Hội nghị Paris để giải quyết vấn đề chiến tranh Việt Nam. Sau sự kiện này, cuộc đấu tranh giữa ta và Mỹ xoay quanh vấn đề hình thức, thành phần hội nghị và đã đi đến thống nhất Hội nghị Bốn bên bao gồm: Việt Nam Dân chủ Cộng hoà, Mặt trận Dân tộc Giải phóng miền Nam Việt Nam (sau đó là Chính phủ Cách mạng Lâm thời Cộng hoà miền Nam Việt Nam), Hoa Kỳ và Việt Nam Cộng hoà (chính quyền Sài Gòn).

Diễn biến hội nghị về ký kết Hiệp định Paris

Ngày 18/1/1969 diễn ra cuộc họp trù bị. Ngày 25/1/1969, Hội nghị 4 bên về Việt Nam chính thức họp phiên đầu tiên tại Paris. Tham dự hai cuộc họp trên, ngoài Trưởng đoàn Việt Nam Dân chủ cộng hoà và Hoa Kỳ, còn có Trưởng đoàn Mặt trận Giải phóng Dân tộc miền Nam Việt Nam và Trưởng đoàn Việt Nam cộng hoà. Từ phiên họp đầu tiên đến khi đạt được dự thảo Hiệp định Paris về Việt Nam (10/1972), Hội nghị Bốn bên trải qua nhiều phiên họp chung công khai và nhiều cuộc tiếp xúc riêng. Lập trường Bốn bên, mà thực chất là của hai bên, Việt Nam và Mỹ, giai đoạn đầu rất xa nhau, mâu thuẫn nhau, khiến cho các cuộc đấu tranh diễn ra gay gắt trên bàn thương lượng đến mức nhiều lúc phải gián đoạn thương lượng.

Trong hai năm 1970-1971, trên chiến trường cả ta và địch đều tìm mọi cách vượt qua những khó khăn, xoay chuyển tình thế, cố giành thắng lợi quân sự có ý nghĩa chiến lược để thay đổi cục diện chiến trường, lấy đo slàm áp lực cho mọi giải pháp chấm dứt chiến tranh trên thế mạnh mà cả hai phía đang giành giật trên bàn đàm phán nhưng chưa đạt kết quả. Những thắng lợi quân sự của ta trong các chiến dịch đường 9 – Nam Lào, Đông Bắc và Đông Nam Campuchia trong năm 1971; các chiến dịch tiến công Trị - Thiên, Bắc Tây Nguyên, Đông Nam Bộ, Bắc Bình Định, khu 8 Nam Bộ… trong năm 1972 đã làm quân Mỹ - nguỵ bị thiệt hại nặng nề, từng bước làm phá sản chiến lược “Việt Nam hoá chiến tranh” và tạo thế thuận lợi cho ta bên bàn đàm phán.

Để giành thắng lợi trong cuộc bầu cử tổng thống vào đầu tháng 11/1972, Nich-xơn dùng thủ đoạn lùi bước trong thương lượng với ta và xuống thang chiến tranh phá hoại miền Bắc. Đầu tháng 10/1972, phái đoàn Mỹ đến Paris để nối lại cuộc đàm phán đã bị gián đoạn từ tháng 3/1972. Trong cuộc tiếp xúc riêng với đại diện Mỹ ngày 8/10/1972, ta đã đưa ra dự thảo “Hiệp định về chấm dứt chiến tranh lập lại hoà bình ở Việt Nam” và đề nghị thảo luận để đi đến ký kết. Ngày 17/10/1972, văn kiện Hiệp định được hoàn tất và hai bên đã thoả thuận đến ngày 31/10/1972 sẽ ký chính thức. Trước khi ký, ngày 22/10/1972, Ních-xơn tuyên bố ngừng mọi hoạt động chống phá miền Bắc từ vĩ tuyến 20.

Thoả thuận xong, Mỹ dây dưa trì hoãn việc ký kết. Họ đòi ta phải thảo luận thêm, đòi xem xét lại và thay đổi một số điều khoản quan trọng nhằm có lợi cho họ. Mỹ trì hoãn ký kết Hiệp định còn nhằm có thêm thời gian chuyên chở vũ khí, đạn dược, phương tiện chiến tranh cho quân đội Sài Gòn để chúng có thể đứng vững sau khi Mỹ rút quân.

Để ép ta nhân nhượng và ký một hiệp định do Mỹ đưa ra, Ních-xơn âm mưu giành một thắng lợi quân sự quyết định. Cuộc tập kích bằng máy bay chiến lược B52 vào Hà Nội và Hải Phòng 12 ngày đêm cuối năm 1972 là nhằm mục đích đó. Nhưng cuộc tập kích bằng máy bay chiến lược B52 của Mỹ đã bị quân đội và nhân dân Việt Nam anh hùng, thông minh, dũng cảm đánh bại ngay trên bầu trời Hà Nội, lập nên một Điện Biên Phủ trên không. Thất bại của Mỹ trên chiến trường miền Nam cùng với thất bại của không quân chiến lược Mỹ trên bầu trời Hà Nội, đẩy Mỹ vào thế thua không thể gượng dậy nổi, buộc chúng phải chấp nhận thất bại, nối lại đàm phán tại Paris.

Sau khi buộc phải chấm dứt hoàn toàn các cuộc ném bom bắn phá và mọi hoạt động chiến tranh khác chống miền Bắc, Mỹ cử đại diện đến Paris để nối lại cuộc đàm phán. Đứng trên tư thế người chiến thắng, phái đoàn ta tại cuộc đàm phán đã kiên quyết đấu tranh giữ nội dung cơ bản của dự thảo Hiệp định đã thoả thuận. Qua nhiều cuộc trao đổi, ngày 13/1/1973, bản dự thảo Hiệp định cơ bản được thông qua.

Ngày 2/3/1973, Hội nghị quốc tế về Việt Nam được triệu tập tại Paris, gồm đại biểu của các nước Liên Xô, Trung Quốc, Anh, Pháp, bốn bên tham gia ký Hiệp định và bốn nước trong Ủy ban giám sát và kiểm soát quốc tế (Ba Lan, Canada, Hungary, Indonesia), với sự có mặt của Tổng Thư ký Liên hiệp quốc. Tất cả các nước tham dự Hội nghị đã ký vào bản Định ước công nhận về mặt pháp lý quốc tế Hiệp định Paris về Việt Nam và bảo đảm cho Hiệp định được thi hành nghiêm chỉnh.

Ngày 29/3/1973, Bộ Chỉ huy Mỹ ở Sài Gòn làm lễ cuốn cờ. Đơn vị cuối cùng của quân viễn chinh Mỹ rút khỏi miền Nam Việt Nam dưới sự kiểm soát của sĩ quan Việt Nam Dân chủ Cộng hoà trong Uỷ ban Liên hợp quân sự bốn bên.

Hiệp định Paris về Việt Nam kết quả của cuộc đấu tranh kiên cường bất khuất của nhân dân ta ở cả hai miền đất nước, đã tạo ra bước ngoặt mới trong cuộc kháng chiến chống Mỹ cứu nước của dân tộc. Với Hiệp định Paris, ta đã “đánh cho Mỹ cút”, một thắng lợi lịch sử quan trọng tạo thời cơ thuận lợi để nhân dân ta tiến lên “đánh cho nguỵ nhào”.

Theo Ban Tuyên giáo Trung ương