Làng Năng Tịnh dưới núi Nhạn vào đầu thế kỷ XIX khá sung túc, cộng đồng dân cư đã lập đình làng để tôn thờ các vị tiền hiền có công lập làng và tri ân công đức của nữ thần Thiên Y A Na (bà mẹ Xứ sở). Vị trí đình làng Năng Tịnh trước mặt chợ Dinh cạnh đường Chu Mạnh Trinh, phía đông nam núi Nhạn Tháp cũng có ngôi đền nhỏ để thờ các vị tiền hiền và nữ thần Thiên Y A Na.
Năm 1890, vua Thành Thái (thứ 2) ban sắc phong vào ngày 20/2/1890 cho làng Năng Tịnh là nơi thờ nữ thần Thiên Y A Na. Đời vua Duy Tân (thứ 3) cũng ban sắc phong cho làng Năng Tịnh vào ngày 1/8/1910, vua Khải Định thứ 9 ban sắc phong lần thứ 3 cho làng Năng Tịnh vào ngày 25/4/1924. Từ đó nhân dân làng Năng Tịnh (nay là phường 1, TP Tuy Hòa) xuân kỳ thu tế tri ân tiền nhân. Hàng năm đến ngày rằm tháng Giêng là dâng hương cúng chay với lòng tri ân xuân kỳ vào dịp đầu năm. Đến 20/8 âm lịch hàng năm, bà con tự nguyện thành từng đoàn người nam phụ lão ấu thanh niên trai tráng áo dài khăn đóng khiêng long đình từ đình Năng Tịnh lên đỉnh núi cờ dong chiến rồng rước sắc về đình để tế lễ, tỏ lòng tri ân đối với nữ thần Thiên Y A Na.
Sau Cách mạng Tháng Tám năm 1945, cuộc kháng chiến chống thực dân Pháp bùng nổ, ngôi đình Năng Tịnh trên núi Nhạn bị hư hỏng, chỉ còn đình Năng Tịnh. Các vị bô lão trong làng đưa sắc phong về quản lý, giữ gìn. Đình làng Năng Tịnh cấu trúc bằng gỗ, trong đình có 4 cột gỗ to trên giàn cây ở nóc thành nữ lập do bị dột cây có phần hư hỏng nặng nên tháng 4/2004, UBND TX Tuy Hòa (nay là UBND TP Tuy Hòa) quyết định sửa chữa đình làng Năng Tịnh trên nền cũ, tường mặt đình vẫn giữ nguyên, chỉ xây phần bức tường sau và hai bên. Trong đình có 3 ban thờ, ban giữa là thờ nữ thần Thiên Y A Na, hai bên là các vị tiền hiền, hậu hiền và những người có công lập làng. Từ đó đến nay, cứ đến rằm tháng Giêng, các cụ lại dâng hương chay và đến 20/8 âm lịch là cả làng tự nguyện đóng góp để sắm heo thu tế, tri ân tiền nhân.
Đình Năng Tịnh chẳng những là nơi sinh hoạt văn hóa tâm linh của các thế hệ từ đầu thế kỷ XIX cho đến nay, mà còn là một dấu ấn lịch sử văn hóa gần 200 năm nên có 3 sắc phong của 3 đời vua để lại cho thế hệ hôm nay. Chính dấu ấn văn hóa sâu sắc nên Đảng ủy và UBND phường 1 giao trách nhiệm cho Hội Người cao tuổi phường 1 lập tờ trình xin UBND TP Tuy Hòa trình UBND tỉnh (Tờ trình 134/TT-UBND) xem xét và công nhận đình Năng Tịnh là di tích văn hóa cấp tỉnh.
TRẦN THÀNH CHÍNH
Chủ tịch Hội Người cao tuổi phường 1, TP Tuy Hòa
