Có lẽ tôi chỉ có vài năm ở Hà Nội từ thưở lên 9-10, còn lại là đi sơ tán tránh máy bay Mỹ liên miên ở các tỉnh Hà Đông, Hà Bắc. Khi lớn lên tôi đi bộ đội thì đóng ở vùng rừng núi Hòa Bình. Nhờ những năm sống ở vùng nông thôn gián đoạn và hơi vội vã ấy, tôi có những tình yêu quê hương non nước Việt. Và ký ức như những làn hương vương vấn trong trí nhớ.
Thuở ấy các cô gái trẻ hay gội tóc bằng lá bưởi chứ làm gì có đủ loại dầu gội như bây giờ. Ngồi sau bàn một cô bạn học mà cứ phải len lén hít thở khoan khoái cái hương bưởi tỏa ngát từ mái tóc dài mượt của cô bạn cùng lớp.
Còn quanh hồ Thiền Quang, dọc đường Quang Trung, Nguyễn Du… có hương thơm nổi tiếng đặc trưng cho Hà Nội. Đó là hương hoa sữa. Hoa sữa thoang thoảng thì thơm, thì nhớ, nếu mùi hoa nặng quá, đậm đặc quá thì lại phải hạ bớt độ nồng nàn. Nhưng có ở độ thơm nào, hương hoa sữa cũng đã đi vào ký ức của Hà Nội một thời như câu hát của nhạc sĩ Hoàng Hiệp: “Nhớ phố Quang Trung, đường Nguyễn Du - những đêm hoa sữa thơm nồng” (Nhớ về Hà Nội)…
Nhà thơ Xuân Diệu đã từng viết: “Đố ai phân chất một mùi hương”. Bởi ai cũng thích hương hoa nhưng để hiểu được, phân tích được mỗi mùi hương thì e rằng rất khó. Trước đây tôi có đi thăm một nhà máy sản xuất nước hoa của Hàn Quốc. Ông giám đốc kể rằng nhà máy của ông trả lương rất cao cho một chuyên gia phân tích các mùi hương, có thể phân biệt hàng chục mùi nước hoa khác nhau.
Nhà văn Nguyễn Tuân cũng từng viết về một vùng sản xuất rượu nổi tiếng. Ở đầu làng có một ông lão chuyên làm việc duy nhất là nếm rượu. Ai mua bán rượu cũng phải mang cho ông nếm thử một hớp nhỏ rồi mới yên tâm về chất lượng rượu của mình.
Thời gian cũng có hương sắc của nó. Ngày tết, tự những tờ lịch tết cũng đã có sự nghỉ ngơi an lành, tự mỗi mâm quả cũng có hương vị tùy lựa chọn của mỗi gia đình. Hương thơm phảng phất bay lên từ trái phật thủ. Mùi thơm sột soạt từ những đứa trẻ khoe tà áo mới...
Khi đi về nông thôn, không gian lại có những bình nước hoa vô hình của đất trời.
Đó là mùi thơm của củi lửa mới nhen, của tro than mới tản, và vẫn như đâu đây vương vấn khói chiều hòa quyện.
Phố thị lúc nào cũng như có mùi thơm của vôi vữa gạch đá, nhựa đường. Còn núi rừng đồng quê thì có mùi của gió của mây; hương thơm ấy như từ cánh đồng hoa đem đến, từ rừng xanh thổi về. Cả đời tôi không thể quên cái tết mừng lúa mới của đồng bào dân tộc thiểu số ở cao nguyên Lang Biang (Lâm Đồng). Lúa mới gặt về, còn thơm phức. Từng hạt gạo tròn mẩy như còn chút áo bột bọc ngoài. Khi nấu cơm lên, đi ngoài sân vẫn cảm nhận được mùi thơm rất riêng…
Lại nhớ những năm tháng đi sơ tán về nông thôn tránh máy bay Mỹ. Những cánh đồng và đường làng đã cho tôi bao ký ức và trải nghiệm tuyệt vời về cuộc sống giản dị, mộc mạc của người nông dân. Mùi khen khét của lá tranh, cái thơm nồng nàn của bùn đất cứ đi vào trong cả giấc ngủ. Hồi đó, chúng tôi rất thích đi làm đồng, đi nhổ sắn, đi tưới rau với các anh chị con bác chủ nhà. Và bù lại, chúng tôi được thưởng mấy sản vật đồng quê, được tận hưởng những củ sắn nướng rơm vàng ruộm trên đồi, những bát cơm gạo mới thơm phức đầu mùa gặt…
Và chính trong những năm tháng sống ở các vùng nông thôn quanh Hà Nội ấy, chúng tôi đã có những cái tết xa nhà đầu tiên trong đời. Khi ấy chúng tôi được người dân ở đây nhường cái ăn, cái ở là vì nghĩa tình đùm bọc… Ngày tết, bọn trẻ chúng tôi cùng nấu bếp, đi chùa với người dân ở đây. Trong những ngôi chùa cổ kính, không gian đậm mùi thơm của nhang khói trầm mặc. Nhiều khi vào chùa chỉ để được thở trong hương vị yên bình đó cùng tiếng ngân nga chuông chùa.
Những phong tục tập quán địa phương là những pho truyền thuyết đậm màu sắc cổ tích mà bọn trẻ đường nhựa cứ tròn xoe mắt, há hốc mồm đón nhận. Mấy đứa con gái mới lớn chả biết kiếm đâu được ít hoa nhài hoa bưởi, hoa ngâu. Chúng gói vào khăn tay, giấu trong túi áo, kẹp lên cả mái tóc tuổi mới lớn, chỉ là để lung lạc những thằng con trai tinh nghịch mà thôi.
Sau này lớn lên, trong hành trình đến các vùng miền đó đây, tôi còn cảm nhận được những mùi thơm đặc trưng của làn da con người. Hình như đó là mùi nắng sau lưng một người lính trẻ tôi gặp trên thao trường, hay có thể là mái tóc thơm mùi sả của một thôn nữ chở tôi đi công tác giữa rừng. Hay là mùi mồ hôi mặn mà từ vạt áo cô gái vùng biển chèo thuyền thúng cho tôi ra đảo…
Tôi cảm nhận ngay cả nhan sắc cũng có hương thơm và hương thơm cũng có hình hài dáng dấp của nó.
Vậy mà thương vậy mà nhớ. Trong Truyện Kiều, thi hào Nguyễn Du khi kể - tả về “nỗi tương tư” có một câu thơ thật ý nhị: “Hương gây mùi nhớ, trà khan giọng tình”.
*
Cái tết trên vùng rừng núi Hòa Bình của tôi là cái tết bộ đội với phần ăn, thuốc lá, bánh kẹo nhỉnh hơn ngày thường đôi chút. Nhưng đáng nhớ nhất là bữa liên hoan với thanh niên dân tộc Mường ở bản. Tôi còn nhớ như in vị rượu cần của người Mường, nó chua chua ngọt ngọt, nồng say, mới uống thấy nhẹ, nhưng uống rồi thấy nó thấm đậm, sau té ngửa lúc nào không biết. Mà uống rượu cùng các cô gái Mường “không phải dạng vừa” đâu nhé. Mắt cô ấy cứ lúng liếng, má cứ hồng lên, uống kiểu gì cũng chỉ có “anh chết chứ em không chết”. Có khi không phải “chết vì rượu” mà vì:
“Cổ tay em trắng như ngà
Đôi mắt em liếc như là dao cau
Miệng cười như thể hoa ngâu
Cái khăn đội đầu như thể hoa sen…”
Tết ở miền Trung yên ả hơn nhiều vùng khác. Thời tiết lại lành lạnh khiến người ta thêm cái cảm giác ấm cúng, quây quần. Ăn tết quê nghèo miền Trung, tự hào nhắc truyền thống kháng chiến, rồi ngẫu hứng thơ ca hò vè với những âm sắc đặc biệt của xứ Quảng. Khi mấy đứa cháu về TP Hồ Chí Minh, một bà dì lưng còng như trái me, đưa cho vợ chồng tôi hai cái bánh tét và dặn: “Các con mang vô Sài Gòn chia cho bốn đứa cháu trong đó, mỗi đứa nửa cái nghe con, nói là dì nghèo chỉ có chút quà quê vậy thôi”. Đó là thơm tình thơm nghĩa. Đó là thơm thảo.
Mấy năm gần đây tôi ít ăn tết xa nhà, không có dịp nào được ăn tết cùng lính, cùng người dân quê hương các vùng miền, nên những ấn tượng, ký ức về những cái tết xưa càng thao thiết nhớ, càng sâu đậm, càng miên man. Những cái tết đậm đà tình nghĩa đó mấy khi gặp lại được trong mỗi đời người. Và dù cuộc sống có đổi thay, phôi phai hay cách tân thế nào đi nữa, nó vẫn đời đời mang hương vị nghĩa tình ấm cúng của Tết Việt Nam.
HUỲNH DŨNG NHÂN
