“Tháng năm khoai nằm dưới đất
Tháng mười khoai cất vô nhà”
Khoai là một trong những loại hoa màu được trồng ở quê tôi. Với khoai, người trồng thường phải tính sao cho vừa thời gian để củ khoai thơm ngon, tỉ lệ bột cao và đủ độ lớn trước mùa mưa bão.
Với khoai lang, khoai mài, khoai từ, khoai tím, khoai môn, khoai hạ..., bà con thường trồng vài giồng (vồng) trong vườn, đủ để nấu canh; luộc mềm cho dài thêm câu chuyện khi ngồi bên bếp lửa mùa đông, nhiều hơn thì chia sẻ cho bà con, láng giềng...
Hồi ba tôi còn sống, năm nào cũng vậy, trong vườn ông trồng gần đủ các loại khoai, mỗi loại chỉ vài giồng. Riêng khoai lang được trồng nhiều hơn, không phải ở vườn mà nơi rìa thổ, gần với sắn, mía. Khoai lang dễ trồng, mau thu hoạch, củ có thể xắt lát phơi khô dự trữ qua mùa đông. Khi cần lấy ra ngâm nước cho mềm rồi hầm với đường đen, ăn no, yên tâm ra đồng cày cấy…
Đến mùa khoai, tôi mong nhất là được cha phát lệnh đào khoai. Cha hiểu ý, chỉ đào sơ lớp đất cứng trên bề mặt, đến khi củ khoai vừa ló lưng là ông nhường phần cho tôi túm chặt đoạn dây từ chỗ ngã rẽ chùm củ, cố hết sức nhổ bật lên, đếm gần đến chục củ, bẻ sực sực, bỏ vô thúng, sung sướng vô cùng.
Vì đất trồng khoai được trộn nhiều tro trấu, xốp nhẹ; đôi khi gắng sức nhổ mạnh, bật ngửa, cả chùm củ lăn dài trên bụng, bụi đất vung kín mặt mũi…, mà vui. Sau vài đêm mưa đất mềm không cần đến cuốc vẫn có thể nhổ lên những củ khoai nguyên vẹn. Nhưng như thế củ khoai dễ bị sượng, không giữ được lâu. Có lẽ vì thế mà xưa nay chỉ nghe đào khoai chứ không nhổ khoai.
Nhả khoai đầu tiên ba luôn nhắc mẹ lựa một ít củ dễ coi bảo thằng cu bưng qua bác sáu, chú năm, anh bốn... Ba dặn dò kỹ nhưng lần nào bưng rổ khoai sang, tôi cũng nói năng ngập ngừng.
Ngày ấy, mùa đông đến với tôi có nhiều việc vừa muốn làm vừa lo lắng, nỗi lo của trẻ nhỏ người lớn khó biết hết. Có thể nói đó là mừng vui và nỗi lo mùa đông. Mùa này có rất nhiều thức quà thiên nhiên ban tặng, ngoài khoai, sắn, bắp còn có nấm khoang, cá đồng đơm sa, thả lờ, đứng nhá hay bánh xèo mẹ đúc. Hồi ấy rào giậu thưa thớt, chỉ cần người lớn đứng bên này gọi bên kia rồi đưa qua là xong nhưng ba mẹ bảo tôi hoặc anh tôi phải mang sang. Theo các cụ, chuyện giáo dục bắt đầu từ những việc như vậy.
Khoai là món dễ chế biến, khoai mài hay khoai từ nấu với cá cẫn hay tôm tép đầu mùa, nêm ít lá gừng là món ngon đặc trưng quê nhà, được nhiều người đi xa thầm nhắc. Nếu không có cá, thịt, tôm tép..., khoai từ với muỗng dầu, mấy lá hành cũng có món khoai um nhuyễn thơm ngon.
Tôi thích và nhớ nhất món khoai lùi, khoai luộc đầu mùa. Càng ngon khi còn cha mẹ, cả nhà ngồi xúm xít quanh rổ khoai luộc tỏa khói, được nghe những câu chuyện liên quan đến khoai, sắn…
NGÔ TRỌNG CƯ
