Thu về. Miền Trung qua những ngày nắng hạn chang chang bắt đầu lác đác mưa. Mưa đầu mùa đánh thức một loại cây đặc biệt từ lâu im ngủ dưới đất sâu giờ chợt mở mắt trồi lên: bông dề. Gọi bông nhưng không phải để chơi mà là để… ăn. Và lại ăn ngon, rất ngon. Ngon tới mức trở thành đặc sản!

Loài hoa đất Phú Yên ấy xưa cũng được gọi là khoai bởi gốc có củ, ăn được, mát lành. Có điều củ không đặc biệt đáng nói, cái làm nên thương hiệu, làm nên sức ám ảnh của cây bông dề chính là hoa, hương hoa. Sau những ngày hè dài nắng oi, đất vườn khô tới mức rắn câng, nứt nẻ. Vậy nhưng chỉ cần một cơn mưa rào cuối thu đổ xuống hôm trước, hôm sau ra vườn đã thấy những ngòi hoa bông dề hình mũi tên long lanh tím biếc đột ngột trồi lên. Không phát hiện kịp, các ngòi hoa cứ thế phóng nhanh phóng mạnh, vài ba ngày đã nở bung các cánh, khoe lấp ló bên trong những cánh “hoa thật” màu vàng. Dạo vườn, vô ý đưa chân giẫm phải hoa là lập tức nghe hương bông dề dậy lên thơm sực. Cái mùi hương mà đã là người sinh ra, lớn lên ở Phú Yên không ai không biết. Cái mùi hương đánh động khứu giác, gợi ngay liên tưởng tới một tô canh tập tàng nấu với hoa bông dề bốc khói thơm nhức mũi. Mà không chỉ nấu canh, vào chính vụ, hoa bông dề vườn nhà hái được nhiều mẹ đem luộc cả rổ. Luộc chín vớt ra gắp chấm mắm cá rô đồng ăn cơm cũng rất tuyệt. Sang hơn nữa thì đem cắt nhỏ rưới đúc bánh xèo cùng với thịt, tôm…

Thu hái bông dề vừa lúc nhất là đợi khi ngòi hoa tím chính vừa tách mào, lấp ló các cánh vàng bên trong. Hái sớm ăn ngon nhưng hoa chưa đủ độ, phí phạm. Hái muộn thì hoa bị già, xơ, mất mát cả hương lẫn vị. Vườn nhà tôi rộng, đất thịt, lại nhiều bóng mát nên rất thiên thời địa lợi để trồng cây bông dề. Bông dề trừ trường hợp tới mùa khô đào lấy củ mới phải trồng lại; còn nếu chỉ để thu hoa thì trồng duy nhất một lần rồi bỏ; cứ đến hẹn mỗi đầu mùa mưa (tháng 9 hàng năm), hoa/lá lại tự động mọc trồi lên. Hoa chính là cơ quan sinh sản của cây. Nhưng cho dù có thu hái hết hoa thì cũng đừng lo cây bông dề bị tuyệt giống; bởi ngoài hoa (sinh sản hữu tính), cây còn có khả năng sinh sản vô tính bằng cách nảy chồi từ thân ngầm luôn đi dưới đất. Trồi lên trên đất đón ánh mặt trời để phát triển mỗi mùa mưa chỉ có hoa và lá. Quên nói: tuy không bằng hoa nhưng lá bông dề non cũng là một món rau dùng luộc hoặc nấu canh ngon. Mùa hoa bông dề khá ngắn ngủi nên ăn hết bông rồi người ta sẽ vớt vát dư hương bằng cách mỗi bữa cơm xách rổ ra vườn tìm… hái lá. Những chiếc lá non xanh nhạt còn cuốn loa kèn vừa đâm lên giữa đọt. Hái đem vào nấu canh hay luộc - không thể ngon ngọt như hoa nhưng dù sao vẫn có hương bông dề…

Ngày nhỏ, thú thật, tôi không thích hương bông dề. Có lẽ do nhà trồng nhiều bông dề nên cứ mỗi mùa hoa ăn quá nhiều đâm ngán! Vậy nhưng, đó đã là chuyện xa lăng lắc một thời quá khứ. Lớn lên, khi bắt đầu thấm thía, nghiện hương vị bông dề thì cũng là lúc bông dề ngày càng ít đi. Giờ quê không ai trồng bông dề. Dường như chỉ có những gốc bông dề cũ sót lại từ ngày xưa vẫn âm thầm sống, nhẫn nại cho hoa cho lá mỗi đầu mùa mưa là chính. Vườn nhà tôi cũng còn một hai lùm như thế. Là dấu tích ngày xưa mẹ tôi trồng…

Y NGUYÊN