GS- NSND Nguyễn Văn Thương đã vĩnh viễn lìa xa đời sống âm nhạc cách đây 15 năm ở tuổi 84. Nhắc đến ông, người yêu nhạc thường nhớ ngay đến Đêm đông, Bình Trị Thiên khói lửa và một số ca khúc khác, trong khi ông còn di sản âm nhạc đồ sộ với nhiều bản khí nhạc từng đại diện cho Việt Nam được nhiều nghệ sĩ nổi tiếng biểu diễn trên các sân khấu quốc tế…

GS-NSND Nguyễn Văn Thương

GS Nguyễn Văn Thương là người thầy của nhiều thế hệ nhạc sĩ, từng là giám đốc đầu tiên và có công lớn xây dựng, phát triển Nhạc viện Hà Nội, đưa âm nhạc cổ truyền từ hệ trung cấp lên đại học. Ông cũng là người đầu tiên của giới âm nhạc được Nhà nước vinh tặng hai danh hiệu cao quý: NSND và Giải thưởng Hồ Chí Minh (đợt 2 năm 2001).

Xuất thân công chức ngành bưu điện, vốn say mê và có năng khiếu sáng tác nhạc, Nguyễn Văn Thương đã chuyển sang hoạt động nghệ thuật, tự học vươn lên trở thành một tác giả tiêu biểu của nền âm nhạc Việt Nam hiện đại. Không kể các ca khúc, GS-NSND Nguyễn Văn Thương còn có đóng góp quan trọng vào nền khí nhạc khi kết hợp nhuần nhuyễn âm nhạc truyền thống dân tộc với kỹ thuật hiện đại, như: Đồng Khởi, Nhớ về Nam, Trở về đất mẹ, Ngày hội non sông, Buôn làng vào hội, Vũ khúc Tây Nguyên, Quê hương Tây Nguyên…

Sinh thời trò chuyện với chúng tôi, GS-NSND Nguyễn Văn Thương cho biết vào khoảng đầu thập niên 30 của thế kỷ trước, phim câm dần nhường bước cho phim có tiếng, có nhạc. Học sinh rất mê nhạc Tây, lời Tây và hay rủ nhau đi xem phim. Ông cũng thuộc khá nhiều bài hát trong phim. Nhờ đó mà sau này ông sáng tác nhạc cho nhiều bộ phim như: Vợ chồng A Phủ, Sao tháng Tám, Thành phố lúc rạng đông...

Và không chỉ nhạc phim, Nguyễn Văn Thương còn soạn nhạc cho nhiều vở múa, vũ kịch, độc tấu và giao hưởng. Đặc biệt, kể từ năm 1996 trở đi, sau khi nghỉ làm công tác quản lý, tuy tuổi cao sức yếu nhưng liên tục năm nào ông cũng có tác phẩm nhạc thính phòng hoặc giao hưởng được giải thưởng của Hội Nhạc sĩ Việt Nam. Là tác giả thành công cả về ca khúc lẫn khí nhạc, nhưng về cuối đời thì ông chú trọng đến tác phẩm khí nhạc hơn. Viết khí nhạc đòi hỏi nhiều thời gian và công phu, đầu óc thoải mái, không bị áp lực bởi những công việc ngoài sáng tác…

Nguyễn Văn Thương cho biết lúc đầu ông đến với khí nhạc do một sự tình cờ. Cuối năm 1949, Chi hội Văn nghệ Liên khu 4 cử ông vào Bình Trị Thiên làm đại diện. Một người học trò cũ đã gặp ông nhờ tổ chức chương trình văn nghệ cho lễ mừng công của trung đoàn. Đội văn nghệ chỉ có bốn văn công: một guitare, một sáo, hai mandoline, vừa đàn vừa hát “bao sân” hết bài này đến bài khác hơi đơn điệu. Ông bèn nghĩ cách thay đổi chương trình cho phong phú, hấp dẫn hơn. Và bài Cỗ xe xuyên rừng, tức Diligence sous bois của Pháp được ông ghi lại cùng bốn văn công tập luyện, biểu diễn. Tiết mục rất thành công, được yêu cầu diễn lại. Giữa chiến khu, những người lính nông dân áo vải chân đất vẫn cảm nhận được âm điệu tiếng chim rừng, tiếng vó ngựa toát ra từ bản nhạc. Ông rất cảm động và thích thú trước thành công bất ngờ ấy.

Khác với ca khúc chỉ cần có năng khiếu là sáng tác, còn khí nhạc đòi hỏi phải có kiến thức âm nhạc nhất định. Sau khi tác phẩm Cỗ xe xuyên rừng được hoan nghênh, Nguyễn Văn Thương bắt đầu hào hứng với khí nhạc, tự học để nâng cao trình độ và sáng tác. Ông cũng được Nhà nước tạo điều kiện cho đi nước ngoài tu nghiệp. Năm 1965, ông có cơ hội sang làm thực tập sinh ở Nhạc viện Bắc Kinh, nhưng do Cách mạng Văn hóa mà việc học tập dở dang. Đến năm 1969, ông lại được cử đi nghiên cứu sinh tại Nhạc viện Leipzig của Cộng hòa Dân chủ Đức. Và nhờ khoảng thời gian ở trời Âu, ông đã hoàn thành bản giao hưởng thơ Đồng Khởi, gồm ba phần, nói về những ngày đen tối của miền Nam dưới gót giày quân Mỹ xâm lược, với hình ảnh tiêu biểu của cuộc đấu tranh khốc liệt là sự hy sinh của một bà mẹ trong đội quân tóc dài, trong đó ông vận dụng hai tiết tấu đặc biệt của dân tộc là hai khổ trống tam liên và ngũ liên để kết thúc đoạn cao trào của bản giao hưởng.

GS-NSND Nguyễn Văn Thương thổ lộ rằng: “Nếu xem lại thì hầu hết tác phẩm của tôi đều viết về đề tài miền Nam, trong đó tôi tâm đắc và ấp ủ nhiều nhất là đề tài về Đồng Khởi. Vì vậy, lúc sang Đức tôi chỉ chú tâm nghiên cứu và học tập để có thể thực hiện được một bản thơ giao hưởng về Đồng Khởi và tôi đã hoàn thành được tác phẩm này. Điều vinh dự nhất đối với tôi là nhà trường đã đánh giá bản Đồng Khởi không đơn thuần chỉ là bài tập tốt nghiệp mà là một tác phẩm thực thụ có giá trị. Vào dịp kỷ niệm 20 năm ngày thành lập Nhạc viện Leipzig, tại phòng hòa nhạc trung tâm thành phố tác phẩm Đồng Khởi đã được trình diễn dưới sự chỉ huy của TS Forster với dàn nhạc hàn lâm Leipzig, có Ủy viên Trung ương Đảng, Thị trưởng Leipzig và Bí thư Đảng đoàn, Thứ trưởng Bộ Văn hóa Hà Huy Giáp cùng hai vị Đại sứ miền Bắc và miền Nam Việt Nam đến dự. Năm 1986, dàn nhạc giao hưởng quốc gia Latvia lại trình diễn bản Đồng Khởi, có mời tôi sang dự”.

Ngoài giao hưởng, nhà soạn nhạc Nguyễn Văn Thương còn sáng tác nhiều bản độc tấu cho nhiều loại nhạc cụ. Năm 1956, khi đoàn nghệ thuật Trung Quốc sang biểu diễn ở nước ta, ông chứng kiến nghệ sĩ độc tấu sáo Phùng Tử Tồn biểu diễn thật ấn tượng và ôm ấp ý tưởng sáng tác bài sáo Việt Nam tương tự. Ông phối hợp với nghệ sĩ sáo Ngọc Phan của Đài Tiếng nói Việt Nam lấy chủ đề từ bài dân ca Lý hoài nam và chỉnh đốn, nâng cao, phát triển cấu trúc để sáng tác thành bản khí nhạc Nhớ về Nam, kết hợp hài hòa giữa vẻ đẹp hồn nhiên của âm nhạc dân gian truyền thống dân tộc với kỹ thuật tinh luyện của âm nhạc bác học hiện đại.

Bản sáo Nhớ về Nam đã được tiếng sáo trúc của NSƯT Đinh Thìn cùng dàn nhạc Đoàn Ca múa nhân dân Trung ương biểu diễn đã đạt hiệu quả nghệ thuật cao. Tác phẩm này cũng trở thành một tiết mục độc đáo của Đinh Thìn, mà trong nhiều chuyến lưu diễn trong và ngoài nước đã đạt nhiều huy chương vàng, khẳng định tên tuổi của mình, góp phần nâng cao vị thế sáo trúc Việt Nam. Đặc biệt, Nhà xuất bản Âm nhạc Bắc Kinh đã ấn hành tác phẩm Nhớ về Nam vào năm 1962, xem như tổng phổ nhạc dân tộc Việt Nam đầu tiên phát hành ở nước ngoài.

Đến năm 1968, nhà soạn nhạc Nguyễn Văn Thương viết bản độc tấu sáo thứ hai là Ngày hội non sông. Ngoài việc sử dụng những làn điệu quê hương miền Trung, ông còn dùng bộ gõ đệm cho sáo chứ không dùng dàn nhạc dân tộc như với bản Nhớ về Nam. Tác phẩm Ngày hội non sông đã được NSND Đỗ Lộc biểu diễn rất thành công ở trong và ngoài nước, đoạt huy chương vàng Liên hoan Thanh niên sinh viên thế giới lần thứ X tại thủ đô Berlin của Cộng hòa Dân chủ Đức năm 1973, được UNESCO và nhiều đài các nước ghi âm.

Cuối tháng 4/1975, nhạc sĩ Nguyễn Văn Thương được Bộ Văn hóa mà trực tiếp là Thứ trưởng Hà Huy Giáp cử làm tổng chỉ huy các đoàn nghệ thuật vào phục vụ miền Nam vừa giải phóng. Trên đường công tác, ông tranh thủ về thăm nhà ở Huế, gặp lại cha già nhưng mẹ thì đã mất cách đó không lâu. Bản nhạc Trở về đất mẹ cho độc tấu cello và piano ra đời trong hoàn cảnh ấy, với niềm vui không trọn vẹn bởi nỗi đau thương mất mát. GS-NSND Bùi Gia Tường đã biểu diễn bài này lần đầu tiên và được người nghe hoan nghênh nồng nhiệt.

Năm 1978, nghệ sĩ độc tấu cello nổi tiếng Markus Stocker của Thụy Sĩ sang biểu diễn ở nước ta đã chọn Trở về đất mẹ đưa vào chương trình độc tấu của ông. Sau đó, trong quá trình lưu diễn ở các nước ông có gửi về cho hai nhạc sĩ Nguyễn Văn Thương và Trọng Bằng bản chương trình đêm diễn, trong đó Trở về đất mẹ là tác phẩm kết thúc. “Tôi đã phối bài này cho dàn nhạc giây được GS-NSND Trọng Bằng chỉ huy để thu vào đĩa Dihavina. Nhiều nhà biên đạo đã dùng nhạc Trở về đất mẹ để dựng thành điệu múa đôi rất xúc động”, GS Nguyễn Văn Thương cho biết và tôi nhớ ông còn mỉm cười tỏ ra không hài lòng về chuyện bản quyền lúc bấy giờ: “Cũng như Nhớ về Nam, Đồng Khởi, Trở về đất mẹ thỉnh thoảng lại là nhạc nền cho một bộ phim tài liệu nào đó mà tác giả chẳng bao giờ được báo trước và được hưởng tí quyền tác giả”!

PHAN PHÚ YÊN