Nhà thơ Vũ Từ Trang - một người bạn cùng thời - ghi lại những kỷ niệm về Lưu Quang Vũ. Vũ Từ Trang bắt đầu dòng hồi ức của mình vào những năm cuộc hôn nhân giữa Lưu Quang Vũ và Tố Uyên sắp đi đến tan vỡ, và sau đó, Xuân Quỳnh bước vào cuộc đời nhà thơ- nhà viết kịch tài hoa này. PYO xin trích đăng một phần.

Lưu Quang Vũ - Xuân Quỳnh.

Chúng tôi không thể tin Vũ và Uyên chia tay nhau nhanh chóng thế, mặc dù cuộc chia tay là điều tất yếu. Bài thơ Từ biệt viết cho Tố Uyên, đó là cả tâm hồn tan nát của Lưu Quang Vũ. Biết làm sao được, cái gì đến, rồi nó phải đến.

Vũ yêu Uyên đến đắm say, Uyên cũng yêu Vũ đến ngây ngất. Nhưng khốn nỗi hai tình yêu ấy không còn đồng hành nữa, mà đã lệch nhịp. Cái Vũ cần, Uyên không có. Cái mà Uyên có, Vũ lại không màng nữa. Đôi vợ chồng nghệ sĩ này chia tay là đương nhiên. Có thể do tại họ, hoặc cũng có thể tại xã hội thời điểm đó. 

Thôi nhé, em đi
Như một cánh chim bay mất
Phòng anh chẳng có gì ăn được
Chim bay về những mái nhà vui.

Nghĩa gì đâu kỷ niệm tháng năm dài
Lời thương mến nhớ lại thành chua chát
Lòng ta cạn hay đời quá hẹp
Nghĩ cho cùng, nào dám trách chi em.
(Từ biệt)

Tại căn phòng Vũ ở, mọi vật như đã đảo lộn. Bức tranh màu sáng như đã hạ xuống, treo bức tranh mầu trầm. Lọ hoa không còn cắm hoa tươi. Duy chỉ có bài thơ Tự do của Pôn-Eluya do Vũ sưu tầm ở đâu về, là căng treo quanh nhà. Bài thơ được viết chữ to, in trên nền giấy mầu xanh có minh hoạ chim hoa và các vì sao, dài như một tấm phướn căng hiên ngang quanh căn phòng.

Trên chân trời
Ta viết tên em
Tự do!

Tự do là niềm khao khát, niềm an ủi với Lưu Quang Vũ. Trong căn phòng nhỏ của Lâm "râu" ở Triệu Việt Vương, chiếc máy quay đĩa cổ lại phát lên bản nhạc của Mozart, Bethoven... Những bản nhạc thơ mộng nhẹ nhàng và dữ dội. Vũ ngồi lặng lẽ góc phòng, lúc ôm mặt gục đầu trên đầu gối, lúc Vũ ngửa mặt, tay vuốt ngược tóc, đôi mắt sáng bừng, xa xăm. Cái kim máy hát mòn, gãi trên đĩa than đã cũ xước, tạo âm thanh lạo xạo. Vũ đứng bật dậy, hai tay đút túi quần, đi loanh quanh trong căn phòng... 

Những khi ấy, Lâm và chúng tôi biết Vũ đang tâm trạng lắm. Chúng tôi tôn trọng nhau, lặng lẽ không ai nói tếu táo câu nào. Chúng tôi để mấy cốc nước chè nguội ngắt chả ai thèm uống. Điếu thuốc lá lặng lẽ cháy tàn một mình trên cái gạt tàn bằng đất nung.

Hải Phòng những năm ấy, như một vùng đất đầy hấp dẫn với Vũ. Con sông loáng dầu mặt sóng, những con tầu đi vào đi ra kéo những hồi còi như những tiếng tiêu trầm. Những mái nhà, bức tường, ô cửa nghiêng bóng soi xuống dòng Tam Bạc. Những quán cà phê nghèo bên những bức tường đổ nát của đạn bom. Và bao nhiêu bạn bè viết văn làm thơ, vẽ tranh. Ấy là Thi Hoàng, Thanh Tùng, Hoàng Hưng, Đào Cảng, Nguyễn Tùng Linh, Thọ Vân, Đào Nguyễn.

Những vạt áo thợ, những chiếc cần cẩu quay đảo cả không trung cửa biển, những chiếc xe tắc-tơ nghễu nghện chở hàng, những tiếng cười nói ồn ào ở quán cà phê với những cốc cà phê đá pha ra cốc vại lớn như cốc bia. Những người thợ uống ừng ực sau những cơn khát, như uống cả bóng tối vào bụng của mình. Trong quán cà phê ồn ào hỗn tạp ấy, Lưu Quang Vũ chọn góc khuất, anh ngắm nhìn và lặng lẽ nghĩ suy. Rồi anh viết thơ. Những câu thơ viết trên vỏ bao thuốc lá, trên tờ lịch xé bỏ. Bài thơ dài Viết cho em từ cửa biển là cả nỗi lòng xốn xang, chộn rộn của anh. 

Những mảnh buồm như ngực anh gió táp
Những con tàu như hồn anh cuồng loạn
Chẳng bao giờ chịu ở với bờ yên
ánh lân tinh lấp lánh vỏ thuyền
Gọi anh đi trên bãi hà nhọn sắc
Làm sao ở lại cùng em
Và:
Như ngôi sao trên cột buồm trơ trọi
Anh nhìn vào bóng tối
Con tàu đêm nay đi về đâu
Nhớ đôi môi xót đau
Nhớ bàn tay đắm đuối
Có ai nói cho lòng ta hiểu nổi
Về cuộc đời ghê gớm ta yêu. 

Những người thợ đánh cá, những người thợ bốc vác ở cửa cảng với đời sống lao động nhiệt tình hăng say như kéo cuốn Vũ vào dòng cảm xúc đời thường đáng yêu. Hình như nó làm anh quên bớt nỗi xót xa hạnh phúc gia đình đang tan nát.

Anh muốn giũ bỏ nỗi buồn cá thể, vươn tới, hoà nhập với cuộc sống xã hội đang sục sôi và náo động. Nhưng hình như chất thi sĩ yếu đuối ủy mị của anh lại kéo anh ngả xuống. 

Lưu Quang Vũ chầm bập với Hải Phòng, như muốn giấu sự hoang vắng trong tâm hồn. Hải Phòng độ ấy cũng đang là điểm lửa của cuộc chiến tranh phá hoại. Hình như Vũ muốn khẳng định sự nhập cuộc của mình. Giữa lúc Bằng Việt, Xuân Quỳnh, Đỗ Chu thường đi theo cánh quân này cánh quân kia vào mặt trận miền trong nóng bỏng, Vũ cũng như muốn nói: "Tôi cũng vào mặt trận theo kiểu của tôi!". Nhưng những bài thơ viết về thân phận người lính của anh lại khác hẳn giọng điệu thơ quen thuộc trên báo chí. 

Đêm phòng không tiếng nổ vỡ khắp trời
Thời đau khổ chung quanh cùng đổ nát
Nỗi cô độc đen ngòm như miệng vực
Tôi muốn đi tới đích cùng em
Tôi phải đi tới đích cùng em
Lòng tôi như buổi sớm vẫn nguyên lành
Em nhận lấy, em đừng e ngại mãi
Tôi tan nát kinh hoàng sợ hãi
Em cô đơn rồ dại của tôi ơi.
(Lá thu) 

Vũ lao vào hoàn chỉnh trường ca Đất nước đàn bầu. Vũ nói với chúng tôi rằng đó là tình yêu của Vũ với đất nước. Những câu thơ hồi hộp, phập phồng như đầy lo toan và đầy tính dự báo. Có thể vẫn hơi khác giọng điệu thơ trên báo chí dạo đó, nhưng tôi tin đó là tình yêu thiết tha đích thực của Vũ, theo lối của Vũ. 

Dạo đó, có nhiều bạn bè xì xào là thơ Vũ buồn quá, tăm tối quá. Cẩn thận đấy Vũ ơi, kẻo lại mang vạ vào thân vì chữ nghĩa. Chúng tôi có được nghe, được đọc thơ Vũ và có một chút hoang mang. Nhưng tôi tin rồi đến thời kỳ những bài thơ ấy sẽ được in ấn và đến với công chúng. Vũ thì không tuyên ngôn gì, chỉ lặng lẽ ngồi, mắt nhìn hoang vắng. Thi thoảng, tợp một ngụm nước chè nhạt nguội ngắt. Rồi Vũ têm thuốc lào vào lõ điếu cầy và hút hơi dài. Buông điếu, Vũ nghiêng mặt nhả khói, không có vẻ sảng khoái mà đầy chất phiêu liêu mà lịch lãm. 

Ngày ấy, Vũ có hút thuốc lào. Thỉnh thoảng mới hút thôi, chứ không nghiện. Hình như hút để lấp cái khoảng trống trải trong tâm hồn anh. Vũ tới một số hoạ sĩ để xem tranh. Đấy là Bùi Xuân Phái, Dương Bích Liên, Linh Chi... những hoạ sĩ bậc thầy, tài năng đích thực. Các hoạ sĩ này cũng tỏ ra quý Vũ. Vũ quen xưng "cháu" và thưa "các chú". Nhà thơ Lưu Quang Thuận, bố của Vũ, cũng là bạn các danh hoạ này. Qua tranh các hoạ sĩ bậc thầy, Vũ học hỏi được nhiều. Tôi thấy anh có cách học rất nhanh và rất nhuyễn. Anh yêu thơ, yêu tranh của các bậc tài kiệt, rồi thấm dần trong hồn anh, chuyển hoá thành nét riêng của anh. 

Bây giờ, những bài thơ trong sổ tay thơ của Vũ mà độ ấy cho là "phức tạp", nay đã được công bố tất cả. Khi in rõ ràng trên giấy trắng mực đen, bình tĩnh đọc, thì thấy không chút gì "phức tạp" mà lại quá rõ ràng, quá trong sáng. Thơ Vũ đã nói thật tâm trạng Vũ. Tâm trạng ấy, nay đem giãi bày ở một thời điểm khác, không gian khác, môi trường khác, thấy nó hiện lên đầy đủ chân dung người thi sĩ buồn vui với cuộc đời. 

Gia đình Xuân Quỳnh và Lưu Quang Vũ.

Sau thời gian rời quân ngũ, công việc không ổn định, Vũ có nhu cầu muốn đi làm. Anh đã gõ cửa nhiều cơ quan, xin làm tạm một số việc, nhưng cũng chẳng đâu vào đâu cả. Vẽ áp phích, làm thợ kẻ chữ, đi bồi bục kệ triển lãm, làm nhân viên ở phòng tuyên truyền một cơ quan đường sắt,...

Chỗ nào cũng được dăm tháng, rồi có thể Vũ chán cơ quan hoặc cơ quan chán Vũ. Vũ là người ham làm việc, chứ không phải là người ngại việc. Chỉ có điều, mọi việc hình như chưa phù hợp với Vũ.

Bí bách, Vũ phải đến gõ cửa xin việc cái tờ báo ngành mà tôi đang làm. Tôi nhớ đấy là buổi sáng mùa đông, hè phố xao xác gió. Như để tăng sự quyết tâm, Lưu Quang Vũ rủ Xuân Quỳnh đi cùng. Vũ vào gặp ông Phó tổng biên tập tờ báo tôi làm. Ông này là người trọng văn nghệ sĩ, khi nghe Vũ ngỏ ý xin vào làm việc, nhất là lại có Xuân Quỳnh bảo lãnh, ông phấn khởi lắm. Tuy nhiên thời bao cấp đó, ông Phó tổng biên tập cũng chả có đủ thẩm quyền để nhận người, vì chỉ tiêu lao động lại do cấp cơ quan chủ quản điều tiết.

Lại thêm một lần lỡ hẹn. Tài năng đến như Lưu Quang Vũ, xin vào làm một tờ báo ngành còm cõi, mà cũng trượt. Chúng tôi ái ngại quá. Vũ lại thêm một lần buồn chán. Khi kéo nhau ra khỏi toà soạn ở mặt phố Hàng Gai, chúng tôi tạt vào quán chè chén góc phố, nơi có nhiều người thợ tiện đang tiện gỗ. Phoi gỗ bay loạn xạ. Ngồi trên chiếc ghế đóng bằng gỗ ván thùng, Vũ nâng chén trà nóng trên tay, không uống, không nói lời nào, mắt nhìn mông lung.

Như để lấp đi sự buồn nản, Xuân Quỳnh nói "Mình lại đưa anh Vũ đi xin việc nơi khác!". Tôi không biết nên nói điều gì, vì nếu có nói an ủi nhau lúc ấy cũng là thừa thãi. Tôi chỉ thở dài.

Vũ khoác chiếc bị cói chứa đầy bản thảo lên vai, anh kéo tôi sang chợ Hôm. Anh vừa đọc cho tôi nghe đến chục bài thơ mới viết, chúng tôi nghe mà cảm thấy có gì day dứt, cồn cào.

Mưa ướt lá đài bi
Trúc xinh cơn gió dập
Chị Hai đứng một mình
Qua lối tôi ngẩn ngơ.
(Khúc hát)

Vũ kéo tôi vào quán cơm đầu ghế ở góc chợ. Đấy là quán cơm nghèo, dành cho những người lao động bần cùng của xã hội. Mấy bác xích lô, mấy cô ở quê lên phố buôn gạo buôn than, mấy anh thợ bốc vác, thợ móc cống và mấy cậu học trò nghèo. Chúng tôi ăn cơm với rau dền luộc và cà pháo muối xổi. Hình như Vũ chẳng quan tâm tới cơm ngon hay không ngon. Chúng tôi ăn cho qua bữa.

Ngày ấy, chưa có tên gọi là "cơm bụi", chỉ quen gọi cơm đầu ghế. Nhưng ở quán cơm đầu ghế ấy, Vũ ngồi ăn vẫn có dáng vẻ tao nhã và lịch lãm riêng. Bà bán cơm hình như đã quen khách hàng, mời Vũ một miếng cháy cậy ở đáy xoong chín vàng. "Mời cậu, cháy ngon cậu ạ!". Vũ đáp "Dạ, xin bác!" rồi bẻ đôi miếng cháy cơm chia phần cho tôi... Đấy là những ngày Vũ sống một mình. Có bữa thì sang phòng bố mẹ ăn cơm cùng, có bữa lại tạt vào quán cơm đầu ghế như thế ! Nhưng đấy là thời Vũ viết nhiều thơ nhất. Và có lẽ cũng là thời mà thơ Vũ mở ra một dòng cảm xúc quặn thắt và mạnh mẽ nhất. Buồn chán, cô đơn, bi quan, nhưng không bao giờ Vũ bi luỵ, không chút gì hằn học và xỉa xói cuộc sống. Anh chỉ kêu lên nỗi buồn thương trong thơ. Đây là thời kỳ Vũ viết thơ với giọng điệu, với nỗi niềm riêng biệt nhất.

***

Xuân Quỳnh

Ai có biết những suy nghĩ dằn vặt về cuộc sống, về tình người của Lưu Quang Vũ giai đoạn khó khăn nhất mới thấy tại sao trong kịch của Vũ luôn toát lên những ý tưởng mạnh mẽ, những niềm tin khát khao cái đẹp ở cuộc đời. Kịch bản đầu tay, là vở Sống mãi tuổi 17, vở có nhiều công chúng biết nhất là vở Nàng Si-ta, sự đánh thức tâm trí khán giả mạnh mẽ là vở Tôi và chúng ta, nhưng có lẽ tầm vĩ đại hơn cả, với kịch trường của Lưu Quang Vũ, là vở Hồn Trương Ba, da hàng thịt. Từ câu chuyện cổ tích này, anh đã gửi gắm bao vui buồn, bao suy nghĩ với thế giới con người vốn luôn đầy bất trắc, đảo điên. Có thể nói, Lưu Quang Vũ đã mở ra bước ngoặt cho nền sân khấu Việt Nam.

Có thể nói những ngày viết kịch là những ngày vinh quang chói lọi của anh. Anh thực sự nổi tiếng. Ở quán cà phê buổi sáng, mọi người vừa uống cà phê, vừa xôn xao bàn về vở kịch mới công diễn của anh. Bà Khánh - người mẹ của Lưu Quang Vũ, có kể lại rằng, bà vào chợ mua thức ăn, bao bà bán hàng trầm trồ và khen bà có phúc lớn, vì có người con trai viết kịch nổi tiếng. Trước cửa các rạp hát, luôn có tên anh trên pa-nô quảng cáo vở mới. Trên các băngzôn căng ngang đường phố, thấy có tên anh kẻ thật to bên tên vở sắp công diễn. Tại căn phòng nhà anh ở, luôn chộn rộn các ông trưởng đoàn kịch từ các tỉnh trong Nam ngoài Bắc đến chờ gặp anh để xin kịch bản mới.

Vũ không còn có thời gian ăn, ngủ. Anh làm việc như một cái máy. Lúc gò lưng trên gác xép. Lúc chui vào một quán cà phê nhỏ tại một phố khuất lấp. Lúc vào thư viện. Anh viết. Anh hừng hực viết. Viết với tâm trạng thôi thúc, bức bối và niềm tin yêu da diết trong tâm cảm anh. Hoạ hoằn lắm anh mới có thời gian dành cho bạn bè. Bạn bè cũng tôn trọng anh, muốn đỡ mất thời gian của anh, nên ít gặp anh, để thời gian và tâm sức anh làm kịch. Trong thời gian có mấy năm trời, anh đã rút ruột gan viết ra trên 50 kịch bản sân khấu. Rất nhiều vở được trao huy chương vàng, bạc qua các hội diễn. Con số kết quả lao động của người nghệ sỹ, thật đáng kính nể.

Riêng chỉ có thiên nhiên như vẫn vồn vã và gõ cửa tâm hồn anh. Đấy là mùa cây phố phường đổi lá. Mùa thu với hương hoa sữa thơm nồng. Mùa xuân, những rặng tầm xuân chín mọng. Mùa hạ, vòm ngâu chín ủ. Dàn hoa ti gôn xao xác hoa rơi. Cây tường vi trổ lá. Cây hoa móng rồng vờn xanh. Hoa loa kèn trắng muốt như tấu lên điệu kèn vào hạ. Hoa cúc vàng day dưa mùa đông lại về... Công việc càng bận rộn, tâm hồn anh càng xôn xao trước thiên nhiên. Thiên nhiên vốn trong trẻo và cao sang, đánh thức niềm khát khao, mỏng mảnh, mênh mang của tâm hồn thi sĩ Lưu Quang Vũ. Có phút giây, Lưu Quang Vũ thèm khát được trở lại thuở lận đận của mình. Đấy là những năm khó khăn, buồn rầu nhất, day dứt nhất và cũng nhiều khao khát nhất của đời anh.

Đấy là giai đoạn Lưu Quang Vũ cô đơn nhất, cũng lại là hạnh phúc nhất. Bạn bè đã dành cả tình cảm đẹp đẽ cho anh. Cũng từ giai đoạn đó, có một người phụ nữ xinh đẹp, tài danh đã dành cả tình cảm thiêng liêng cho anh, ấy là tình cảm của người chị với người em. Tình cảm của người em gái với người anh. Tình cảm của người bạn cho người bạn. Tình cảm của thi sĩ gửi cho thi sĩ. Tình cảm của người yêu dâng hiến cho người yêu. Tình cảm ấy vượt qua mọi ngăn cản, cách trở. Đấy là mối tình định mệnh. Đấy là mối tình trời cho. Người phụ nữ đó, là thi sĩ Xuân Quỳnh.

Thi sĩ Xuân Quỳnh đã đánh thức, đã tôn vinh tâm hồn thi sĩ Lưu Quang Vũ của những năm tháng ấy. Cả hai cùng phát sáng, cùng chắp cánh bay cao trong vòm trời thi ca lồng lộng. Họ như muốn vượt cõi nhân gian bé nhỏ.

Nhà thơ Vũ Từ Trang - VTC