Làng là nơi “chôn nhau cắt rốn”, nơi mỗi chúng ta sinh ra và lớn lên trong tình yêu thương đùm bọc của người thân và bà con xóm giềng; nơi cho chúng ta sống lại những kỷ niệm êm đềm của tuổi thơ trong lời ru, câu ca, điệu hát óng ả, ngọt ngào. Với mỗi người, tên làng đã trở nên gần gũi, thân thiết ăn sâu trong tâm thức; nó hóa thân vào mỗi cuộc đời và trở thành máu thịt, thiêng liêng.
Trở về với làng, lấy làng làm đơn vị cơ sở để xây dựng đời sống văn hóa là một chủ trương hợp lòng dân, đưa chúng ta trở về nguồn cội. Trong vòng 10 năm trở lại đây, công tác xây dựng làng văn hóa, thôn, buôn, khu phố văn hoá đã thật sự phát triển mạnh mẽ, đều khắp.
Hàng ngày, bao lượt đi về dưới cổng làng mang danh văn hóa, chắc hẳn mọi người từ thành niên đến các vị cao niên ai cũng ý thức rằng phải giữ gìn lời ăn tiếng nói, đến hành vi ứng xử sao cho khéo, cho đẹp lòng nhau để tránh những sai sót và khỏi bị chê trách. Bây giờ, tên làng trên các cổng làng trở nên uy nghi, có sức thuyết phục một cách lặng lẽ, có ý nghĩa, tác dụng giáo dục lớn hơn ý tưởng và mong đợi của những người làm ra nó.
Thực ra, việc xây cổng làng, từ xa xưa ông bà ta đã làm. Các cụ cao tuổi cho biết, từ thuở mở đất lập làng đến khi các thành viên đã vào thế “an cư” thì việc đầu tiên mà làng phải lo là xây dựng đình làng và cổng làng. Đình làng, cổng làng càng to cao bề thế thì các cư dân mới “lạc nghiệp” bền vững. Làng giàu hay nghèo cứ nhìn đình làng, cổng làng thì biết. Cổng làng đã trở thành biểu tượng để mọi người ngưỡng mộ, chiêm nghiệm ý ăn, nết ở của dân làng. Từ bao đời nay, cổng làng là hình ảnh thân quen tô điểm sức sống văn hóa cho mọi làng quê, cũng là nơi chứng kiến bao cuộc hò hẹn, tiễn đưa, nơi đón đợi người xa quê trở lại.
Ngày nay, tôn trọng những di sản văn hóa, phát huy truyền thống tốt đẹp của cha ông, cùng với việc xây dựng làng văn hóa, nhiều thôn buôn đã đóng góp hàng chục triệu đồng để khôi phục, xây mới cổng làng. Có nơi đầu tư hàng trăm triệu đồng để xây dựng một cổng làng với lối kiến trúc cổ kính, hình tháp, chạm khắc công phu. Đi qua những cổng làng sừng sững bề thế, chào đón khách trang trọng, ta có cảm giác ấm lòng, tình yêu quê hương xứ sở ngày càng được vun đắp.
Những bảng tên cổng làng còn có tác dụng giúp khách phương xa xác định được địa giới cụ thể của từng tiểu vùng xã (phường), thị trấn. Tránh được sự mù mờ như “nhà không số, phố không tên” ở nông thôn. Nếu như trước đây chưa có những bảng tên cổng làng, khách thập phương ăn một chén cháo lòng ngon cũng chỉ biết chung chung là ở Phú Yên chứ không biết món ngon đó chỉ có ở thôn Hòa Đa (xã An Mỹ, Tuy An). Ví như về các xã, những nơi có vùng đất mênh mông gió cát, nếu không có những bảng tên phân định theo thôn để chỉ đường, thì thật khó định vị đâu là đầu thôn, đâu là cuối thôn để tìm địa chỉ nhà.
Vì vậy, cổng làng là biểu tượng thân thiết của mọi làng quê. Đáng tiếc, đây đó vẫn còn những thôn, buôn, khu phố chưa thật chú trọng việc xây dựng cổng làng. Khi mới được công nhận làng văn hóa thì “cờ gióng, trống mở”, sau đó thì bỏ mặc cổng làng dầu dãi mưa nắng. Cổng làng có khi chỉ còn là một khung sắt hoen rỉ, cờ xí bạc màu; tên làng văn hóa chữ còn chữ mất hoặc trước cổng làng, khu phố là những đống rác nhớp nháp khiến người qua đường phải che tay bịt mũi… Đây là triệu chứng của bệnh thành tích. Dù chỉ là vô tình nhưng những biểu hiện qua loa, đại khái, thiếu trách nhiệm đó là một sự xúc phạm đến tên đất, tên làng mà mọi người đang cố công bồi đắp cho một danh hiệu cao đẹp - Làng văn hóa.
MẠNH MINH TÂM
