Ngày 9/3/1945, Nhật đảo chính Pháp, ở Trà Kê nhiều anh em tù chính trị lợi dụng thời cơ vượt khỏi nhà tù, một số đồng chí xuống đồng bằng hoạt động riêng, đồng chí Đặng Sĩ Đối ở lại Sơn Hòa xây dựng cơ sở cách mạng thành lập Chi bộ Đảng đầu tiên của huyện ở Tân Vinh (Sơn Hội), gồm có 3 đồng chí: Đặng Sĩ Đối, Nguyễn Bình, Võ Châu. Sau đó các đồng chí tiếp tục phát triển các cơ sở cách mạng ở Củng Sơn, Thạnh Hội và bắt liên lạc với Mặt trận Việt Minh tỉnh Phú Yên.
Mặt trận Việt Minh tỉnh Phú Yên phân công đồng chí Bùi Văn Sơ (tức Sửu) phụ trách huyện Sơn Hòa và khu Đồng Bò. Đồng chí Bùi Văn Sơ về tại Củng Sơn hoạt động chuẩn bị khởi nghĩa, đã tập hợp các thành viên trong Hội khuyến học giao nhiệm vụ và phân công chuẩn bị khởi nghĩa. Trước hết, khẩn trương đẩy mạnh công tác tuyên truyền vận động đông đảo quần chúng tham gia chuẩn bị khởi nghĩa. Đồng chí Sơ đã giao tài liệu cho ông Nguyễn Nghĩa (thợ Ba Nghĩa hớt tóc) làm nhiệm vụ sao chép in ấn tài liệu. Ông Nguyễn Nghĩa đã dùng rau câu ở biển nấu thành đông sương rồi in truyền đơn tại nhà ông Nguyễn Minh. Truyền đơn được bí mật in hàng loạt giao cho ông Trần Đức Ca mang đi rải khắp làng Củng Sơn và các làng lân cận, kêu gọi quần chúng hưởng ứng tham gia khởi nghĩa.
Tháng 5/1945, đồng chí Bùi Văn Sơ tổ chức cuộc mít tinh tại ngã tư nhà thương đi vào huyện đường, từ trụ sở thị trấn Củng Sơn đi vào cơ quan Mặt trận (hiện nay). Cuộc mít tinh này đã tập hợp đông đủ các tầng lớp nhân dân tham gia (có mời tri huyện Thân Trọng Khoa và thừa phái Lê Phái Diễn đến dự). Hình thức cuộc mít tinh đơn giản nhưng trang nghiêm, có giương băng khẩu hiệu, biểu ngữ với nội dung: “Đả đảo đế quốc Pháp cướp nước và chính phủ bù nhìn bán nước”. Đồng chí Bùi Văn Sơ đứng lên diễn thuyết một cách hùng hồn, lên án thực dân Pháp cướp nước ta, bóc lột nhân dân với sưu cao thuế nặng, phát xít Nhật cướp lúa nhân dân, bắt buộc nhân dân phá lúa trồng bông, làm cho nhân dân ta đói khổ. Cuối cùng, đồng chí Bùi Văn Sơ hướng dẫn nhân dân hô to khẩu hiệu: “Đả đảo đế quốc Pháp cướp nước và chính phủ bù nhìn bán nước”, “Đả đảo phát xít Nhật”. Tri huyện Thân Trọng Khoa và thừa phái Lê Phái Diễn im lặng, không dám phản ứng và tỏ vẻ lo sợ. Lúc này trụ sở bí mật để chuẩn bị cuộc khởi nghĩa đóng tại nhà dây thép (bưu điện huyện). Ông Trần Lự chủ nhà dây thép được phân công làm nhiệm vụ liên lạc theo dõi điện đài nắm bắt thông tin tình hình địch để kịp thời phối hợp nhịp nhàng phong trào khởi nghĩa của tỉnh và cả nước.
Tháng 6/1945, sau khi thành lập Tỉnh ủy lâm thời Đảng bộ Đảng Cộng sản tỉnh Phú Yên, Tỉnh ủy chủ trương gấp rút chuẩn bị lực lượng khởi nghĩa. Đầu tháng 8/1945, tại nhà ông Trần Lự ở Củng Sơn, Ban vận động thành lập Mặt trận Việt Minh huyện đã họp nghe phổ biến tinh thần Chỉ thị của Tổng Bộ Việt Minh và chủ trương của Tỉnh ủy lâm thời tỉnh Phú Yên, cụ thể ở Sơn Hòa chú trọng xây dựng cơ sở, lực lượng ở Củng Sơn. Tạm thời lấy nhà Bưu điện Củng Sơn làm trụ sở liên lạc của Việt Minh lâm thời huyện.
Sau cuộc họp, các đồng chí đã tiến hành tổ chức lực lượng khởi nghĩa, trang bị gậy, gộc, giáo, mác, băng cờ, khẩu hiệu… Giữa tháng 8/1945 ở các làng Trung Trinh, Vân Hòa, Phong Cao (xã Sơn Long ngày nay), Tân Bình, Tân An, Tân Thanh (xã Sơn Phước ngày nay), Đồng Cam (xã Sơn Hội), Sơn Thành… đã xây dựng các đoàn thể cứu quốc chuẩn bị khởi nghĩa.
Công việc chuẩn bị khởi nghĩa huyện Sơn Hòa ở Củng Sơn tổ chức chu đáo, nhận được lệnh khởi nghĩa của Mặt trận Việt Minh tỉnh Phú Yên. Ngày 20/8/1945, Mặt trận Việt Minh lâm thời huyện Sơn Hòa đã huy động nhân dân từ Phú Sen, Cẩm Thạch, Sơn Thành và các làng chung quanh thị trấn Củng Sơn hơn 2.000 người kéo về sân vận động trước cổng huyện lỵ biểu tình thị uy. Từ ngày 21/8/1945, phong trào cách mạng trong huyện trở nên sôi động, tuy ta chưa tuyên bố giành chính quyền nhưng từ quan lại đến bọn tổng, lý, cường hào các nơi trong huyện lo sợ. Các đoàn thể cứu quốc hội họp suốt đêm bàn kế hoạch giành chính quyền.
Dưới sự lãnh đạo của Đảng trong các ngày 23, 24/8/1945, đồng bào Kinh - Thượng chung quanh đồn Trà Kê võ trang nổi dậy phá đồn Trà Kê, giáo dục binh lính địch và cho về quê làm ăn. Tối 25 rạng sáng 26/8/1945, tổ chức nòng cốt lực lượng khởi nghĩa được xây dựng 10 người do ông Phan Nhự dẫn đầu tiến vào huyện đường đồng thanh hô to khẩu hiệu: “Đả đảo đế quốc Pháp cướp nước, đả đảo chính phủ bù nhìn bán nước, đả đảo phát xít Nhật”. Đồng thời truất phế tri huyện Thân Trọng Khoa. Tiếp theo đó, hơn 2.000 người không phân biệt trẻ già, trai gái, tôn giáo, dân tộc, tay cầm giáo mác, gậy gộc, cung, ná và vài cây súng trường biểu tình thị uy khắp các đường sá trong huyện lỵ Sơn Hòa, phất lên một rừng cờ đỏ sao vàng, đồng thanh hô to khẩu hiệu, cuộc biểu tình rầm rộ suốt ngày 26/8/1945 và tuyên bố thành lập chính quyền cách mạng.
Ngày 26/8/1945, Ban cán sự Mặt trận Việt Minh và Ủy ban nhân dân Cách mạng lâm thời huyện Sơn Hòa được thành lập. Đồng chí Bùi Văn Sơ (tức Sửu) làm Bí thư Ban cán sự huyện rồi đến đồng chí Hồ Mỵ Châu (4/1946 - 3/1947). Đồng chí Việt Hồng làm Chủ nhiệm Mặt trận Việt Minh huyện Sơn Hòa.
NIÊN TRÂM BÌNH
