Trước Cách mạng tháng 8/1945, tổng Hòa Đồng bao gồm các làng phía nam sông Bàn Thạch; tương ứng các xã Hòa Xuân Tây, Hòa Xuân Đông, Hòa Xuân Nam, Hòa Tâm và một phần xã Hòa Hiệp Nam (huyện Đông Hòa) ngày nay.
Ngày 9/3/1945, Nhật đảo chính Pháp, lập chính phủ bù nhìn Trần Trọng Kim. Trung ương Đảng đã kịp thời chỉ thị lịch sử: “Nhật Pháp bắn nhau và hành động của chúng ta”. Tại tổng Hòa Đồng bà con quan tâm theo dõi tình hình và luôn hướng về cách mạng, đồng thời bày tỏ sự phẫn uất đối với bọn giặc Nhật dã man. Tại thôn Phước Giang, đồng chí Đặng Việt Hồng cán bộ Việt Minh (người Hà Tĩnh) trong vai trò thầy thuốc bắc cùng ông Đặng Văn Cang lý trưởng làng Phước Giang (có xu hướng Cộng sản) tuyên truyền nhân dân về tội ác của phát-xít Nhật. Một quả bom của Đồng Minh rơi tại xóm dưới thôn Lạc Long làm chết bà Nứt (em ruột bà Đỗ Thất). Nhân dân hướng về Mặt trận Việt Minh, hưởng ứng lời kêu gọi của cán bộ Việt Minh.
Tháng 5/1945, tổ chức Đảng ở nhà lao Buôn Ma Thuột phân công 4 đồng chí về Phú Yên hoạt động do đồng chí Trương Kiểm phụ trách. Sau đó, một số đồng chí ở nhà tù Buôn Ma Thuột tiếp tục về Phú Yên hoạt động. Đồng chí Trương Kiểm phân công đồng chí Đặng Viết Hồng (người Hà Tĩnh) là tù chính trị ở Buôn Ma Thuột về tổng Hòa Đồng trú tại nhà anh Đàm Vĩnh Long thôn Bàn Nham vận động quần chúng chuẩn bị tổng khởi nghĩa. Trong thời gian này có một số chính trị phạm ở nhà lao Côn Đảo cùng tìm về Phú Yên bắt liên lạc với Tỉnh ủy lâm thời và về cơ sở hoạt động. Trong số này có đồng chí Trần Quỳnh(*) về Hòa Xuân cũng tham gia phát động quần chúng với đồng chí Đặng Viết Hồng.
Ngày 17/7/1945, Tỉnh ủy lâm thời tổ chức Đại hội Việt Minh tỉnh ở làng Phước Hậu xã Bình Kiến để bàn việc chuẩn bị tổng khởi nghĩa.
Được lệnh của Tỉnh bộ Việt Minh, nhân dân tổng Hòa Đồng đứng lên tổng khởi nghĩa, cướp chính quyền. Nhà nhà, người người khí thế sôi sục, hồ hởi may cờ đỏ sao vàng, trang bị gậy gộc triệt hạ bộ máy chính quyền tổng và các làng, xã chỉ trong một ngày, bắt bọn chánh tổng, lý hương phải giao nộp đồng triện, hồ sơ hộ tịch, đinh điền và tài sản công. Đồng thời tham gia cùng các đoàn biểu tình kéo về phủ Tuy Hòa chiếm phủ đường, nhà bưu điện.
Tại phủ Tuy Hòa, ngày 25/8/1945 ta chiếm đồn khố xanh, thu nhiều súng. Binh sĩ đều ngả theo cách mạng. Nhà dây thép (bưu điện), phủ đường đều do cách mạng chiếm giữ. Hàng ngàn quần chúng tuần hành biểu tình thị uy, hô vang khẩu hiệu “Đả đảo phát xít Nhật”, “Đả đảo chính phủ Trần Trọng Kim”, “Việt Nam độc lập muôn năm”. Trước đó, tên tri phủ Hồ Bắc Giai hoảng sợ chạy trốn. Mấy ngày sau, cách mạng tìm được Hồ Bắc Giai, buộc y phải giao ấn tín, tài liệu và công quỹ trên 1.000 đồng Đông Dương.
Ngày 31/8/1945, Ủy ban nhân dân Cách mạng lâm thời phủ Tuy Hòa do đồng chí Trần Suyền làm Chủ tịch được thành lập, đồng chí Trần Đình San làm ủy viên quân sự, đồng chí Trần Quỳnh làm Chủ nhiệm Việt Minh.
Tại tổng Hòa Đồng, Mặt trận Việt Minh phân công đồng chí Đặng Viết Hồng về địa phương xây dựng chính quyền và mặt trận, đồng thời chuẩn bị tích cực phát triển Đảng để thành lập chi bộ đảng đầu tiên. Ông Phan Bá Từ được cử làm Chủ tịch tổng Hòa Đồng. Ông Đàm Vĩnh Long được phân công làm thư ký Ủy ban Việt Minh, ông Bùi Cương được phân công làm ủy viên. Ủy ban Việt Minh tổng Hòa Đồng ra sức tổ chức các đoàn thể cứu quốc như: Thanh niên cứu quốc, Phụ nữ cứu quốc, Nông dân cứu quốc và các đội tự vệ làng để bảo vệ chính quyền cách mạng non trẻ. Các đội tự vệ của ta đã chặn xe và đấu tranh với bọn Nhật không cho chúng vận chuyển đường trắng ở Đồng Bò đi nơi khác. Đoàn xe của Nhật bị chặn ở Bàn Thạch đến Hảo Sơn. Bọn Nhật phải bỏ lại hàng hóa và xin phép chính quyền ta mới được đi.
Ngày 2/9/1945 hàng ngàn bà con tổng Hòa Đồng phấn khởi cầm cờ đỏ sao vàng, băng-rôn, khẩu hiệu tập trung về phủ tại sân Hội Ích Trí dự mít tinh đón mừng Bản tuyên ngôn độc lập khai sinh nước Việt Nam dân chủ cộng hòa.
(*) Sau Cách mạng Tháng Tám, đồng chí Trần Quỳnh là Chủ nhiệm Mặt trận Việt Minh phủ Tuy Hòa là đại biểu Quốc hội đơn vị tỉnh Phú Yên năm 1946 và sau này là Phó Thủ tướng Chính phủ nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam.
PHAN THANH
