Trước Cách mạng Tháng Tám, tại các phủ lỵ, huyện lỵ trong toàn tỉnh chỉ có trường tiểu học dạy đến bậc sơ học yếu lược (lớp 3 ngày nay), muốn học hết bậc tiểu học (lớp 5 ngày nay), phải ra trường tỉnh ở tỉnh lỵ Sông Cầu. Muốn học lên cấp 2 (lớp 6 đến lớp 9 ngày nay) phải ra Quy Nhơn. Còn muốn học cấp 3 (lớp 10 đến lớp 12 ngày nay) phải ra kinh đô Huế hoặc Hà Nội, Sài Gòn.
Hầu hết thanh niên muốn biết chữ thì học ở các hương trường (trường làng) do những người tâm huyết với giáo dục lập ra.
Sau khi giành chính quyền, ngay trong phiên họp đầu tiên của HĐND tỉnh tháng 5/1946, HĐND tỉnh Phú Yên quyết định thành lập trường trung học đầu tiên của tỉnh Phú Yên mang tên phù nghĩa hầu Lương Văn Chánh - vị tiền hiền mở đất Phú Yên.
Ông Lê Duy Trinh, Chủ tịch Ủy ban Hành chính tỉnh Phú Yên, giao trách nhiệm cho ông Trần Suyền (nguyên sinh viên năm thứ 3 Trường cao đẳng Canh Nông Hà Nội, đại biểu HĐND tỉnh), ông Bùi Xuân Các (tốt nghiệp Trường cao đẳng Mỹ thuật Đông Dương, nguyên Trưởng ty Kiểm duyệt Sở Thông tin truyền thông Trung Bộ, Trưởng ty Thông tin truyền thông tỉnh Phú Yên) và nhà giáo Trần Sĩ (Đốc học trước Cách mạng Tháng Tám), Hiệu trưởng Trường tiểu học Tuy Hòa năm 1945-1946) phối hợp chuẩn bị việc thành lập Trường trung học Lương Văn Chánh.
Trường trung học Lương Văn Chánh khai giảng năm học đầu tiên (1946-1947) vào ngày 15/10/1946 tại Trường tiểu học Tuy Hòa (nay là Trường THCS Lê Lợi), có 120 học sinh, chia làm 3 lớp đệ nhất niên (lớp 6). Đây là sự kiện trọng đại mang tính lịch sử của ngành Giáo dục Phú Yên.
Chủ tịch Ủy ban Hành chính - Kháng chiến miền Nam Việt Nam Phạm Văn Bạch, Chủ tịch Ủy ban Hành chính tỉnh Lê Duy Trinh cùng đông đủ các vị lãnh đạo tỉnh, các vị thân hào nhân sĩ ở địa phương và phụ huynh đã đến tham dự lễ khai giảng.
Ba vị khai sáng thành lập Trường trung học Lương Văn Chánh thống nhất phân công thầy Trần Suyền làm Hiệu trưởng danh dự, thầy Trần Sĩ là Hiệu trưởng, thầy Bùi Xuân Các làm công tác Đảng của nhà trường kiêm phụ trách các bộ môn xã hội và xưởng in litô của nhà trường.
Lúc mới thành lập, khó khăn lớn nhất của Trường trung học Lương Văn Chánh là đội ngũ giáo viên. Tỉnh ủy, Ủy ban Hành chính tỉnh điều động một số trí thức về làm giáo viên như Đặng Ngọc Cư, Đinh Nho Bát, Võ Văn Sung…
Tài liệu giảng dạy lúc đó rất khan hiếm. Thầy Trần Sĩ, thầy Bùi Xuân Các sử dụng từ điển thế kỷ XX của thư viện Nhà máy đường Đồng Bò và bộ từ điển Larousse Universelle (từ điển Bách khoa) và từ điển khoa học của giáo sư Hoàng Xuân Hãn kết hợp với chương trình khung của Bộ Giáo dục để soạn các bài giảng. Ngày 19/12/1946, toàn quốc kháng chiến bùng nổ. Thực hiện lệnh tiêu thổ kháng chiến, Trường trung học Lương Văn Chánh dời về Hóc Lá (thôn Định Phong, xã Đa Nghiệp, huyện Tuy An).
Năm học thứ 2 (1947-1948), nhà trường dời về An Thổ (xã An Dân, huyện Tuy An). Năm học thứ ba (1948-1949), Trường trung học Lương Văn Chánh chuyển đến chùa Phổ Bảo (dưới chân núi Ngang, Đồng Me, Tuy An). Trường trung học Lương Văn Chánh Phú Yên có truyền thống viết chữ đẹp, được gọi là nét chữ Bùi Xuân Các.
Nhân kỷ niệm 1.000 ngày kháng chiến, Trường trung học Lương Văn Chánh và thầy Hiệu trưởng Trần Sĩ được Khu ủy V tuyên dương cùng với ngôi trường trung học Lê Khiết nổi tiếng của tỉnh Quảng Ngãi.
PHAN THANH
