Trong khởi nghĩa giành chính quyền Tháng Tám năm 1945 trên địa bàn tỉnh Phú Yên, Tỉnh ủy lâm thời, Ủy ban Việt Minh tỉnh chỉ trong thời gian ngắn đã tập hợp được lực lượng để mở rộng phong trào trên cơ sở dựa vào một số đảng viên cũ và các nhóm yêu nước đi theo cách mạng tại tỉnh để xây dựng, phát triển Mặt trận Việt Minh, hình thành các Ủy ban khởi nghĩa các cấp, nhanh chóng tạo ra phong trào cách mạng sâu rộng.
Về khách quan, trước khởi nghĩa, bộ máy cai trị của Nhật - Pháp và tay sai từ tỉnh xuống phủ, huyện, xã đã tê liệt, những người lãnh đạo phong trào cách mạng đã khai thác triệt để thuận lợi này, nên tổ chức hoạt động của lực lượng cách mạng khá dễ dàng. Theo sự chỉ đạo của Tỉnh ủy lâm thời, Ủy ban Việt Minh và Ủy ban khởi nghĩa tỉnh, các địa phương trong tỉnh đã tổ chức cuộc khởi nghĩa trong toàn tỉnh thắng lợi chỉ trong vòng một tuần lễ.
Thắng lợi của cuộc khởi nghĩa Tháng Tám năm 1945 tại Phú Yên chứng tỏ sự kịp thời của Tỉnh ủy lâm thời, của Ủy ban Việt Minh và Ủy ban khởi nghĩa các cấp trong tỉnh đã chủ động trong việc nắm lấy thời cơ và phối hợp chặt chẽ giữa điều kiện trong nước và trong tỉnh, trong từng địa phương (phủ, huyện, tổng, xã, làng), trong đó yếu tố quyết định là nhân dân đoàn kết một lòng, quyết tâm đánh đổ phát xít, thực dân và phong kiến.
Trước và trong khởi nghĩa giành chính quyền Tháng Tám năm 1945, Mặt trận Việt Minh và Ủy ban khởi nghĩa các cấp trong tỉnh đã tập hợp lực lượng, vũ trang quần chúng, động viên quần chúng tham gia tự vệ cứu quốc chống kẻ thù. Ủy ban Việt Minh là tổ chức vừa có tính chất Mặt trận dân tộc thống nhất chống Nhật rộng rãi, vừa có tính chất “tiền chính quyền” trong thời kỳ tiền khởi nghĩa. Khi khởi nghĩa thắng lợi, Ủy ban Việt Minh các cấp vẫn phát huy vai trò trong việc xây dựng chính quyền nhân dân, giới thiệu người để nhân dân bầu ra các Ủy ban nhân dân cách mạng quản lý công việc địa phương. Trong điều kiện Đảng ta phải hoạt động bí mật, mọi hoạt động, mọi phong trào cách mạng trong nhân dân những tháng năm này đều do Việt Minh vận động và tổ chức, trong suy nghĩ nhân dân “đồng nhất” Việt Minh với Đảng, với chính quyền cách mạng.
Tuy nhiên, việc giành và xây dựng chính quyền trong thời gian này đã để lại những “bài học” đau xót cần tránh. Cuộc đổ máu ngày 17/9/1945 làm ảnh hưởng không tốt đến phong trào cách mạng. Nguyên nhân chủ yếu là do hoạt động bí mật các nhóm cách mạng chưa liên lạc với nhau trước đó, thiếu thông tin giữa các nhóm, có sự hiểu lầm trong nội bộ những người cách mạng trong tình hình mới mẻ, phức tạp lúc bấy giờ. Theo kết luận của Ban Thường vụ Tỉnh ủy Phú Yên và như nhận xét của Tổng bí thư Trường Chinh thì “Ở Phú Yên, Tỉnh ủy lâm thời đã làm tròn sứ mệnh lịch sử của mình, dựa vào chỉ thị “Nhật, Pháp bắn nhau và hành động của chúng ta” đã lãnh đạo Cách mạng Tháng Tám thành công. Nhưng sau khi đã giành được chính quyền lại để xảy ra đổ máu là thiếu sót về lãnh đạo”.
Trong quá trình tổ chức Tổng khởi nghĩa, giành chính quyền và xây dựng chính quyền (từ tháng 8/1945 đến cuối năm 1946), có một số vấn đề về lãnh đạo yêu cầu “đặt lợi ích của dân tộc, của đoàn kết toàn dân lên trên lợi ích cá nhân”, cần tranh thủ sự đồng thuận giữa các nhóm tham gia giành chính quyền. Việc giải quyết các mối quan hệ trong quá trình diễn ra cuộc khởi nghĩa; việc hiệp thương nhân sự chủ chốt trong tổ chức bộ máy cách mạng là những vấn đề cần được xử lý khéo léo, thỏa đáng. Vì yêu cầu cách mạng lúc này là cần tập hợp các nhóm, các lực lượng yêu nước trong phong trào cách mạng một cách rộng rãi và đầy đủ để “cùng nhau gánh vác nhiệm vụ nặng nề mà nhân dân giao phó”; và trước mắt là để tập trung giải quyết những nhiệm vụ cấp bách về quân sự, kinh tế, xã hội và đời sống nhân dân trong tỉnh sau tổng khởi nghĩa thắng lợi.
ĐỒNG THANH
