Được sự phân công của các đồng chí Nguyễn Chí Thanh, Trần Hữu Dực…, ngày 12/6/1945, sau khi thoát khỏi nhà lao Buôn Ma Thuột và nhà tù Trà Kê trở về, các đồng chí Trương Kiểm (An, Trương Chí Cương), Lê Cấp (Mẫn), Đoàn Sơ (Sửu), Hoàng Văn Phúc (Xuân), Nguyễn Thái… gặp nhau tại nhà ông Công Tiếu - một hội viên Nông dân cứu quốc ở làng Hòa Đa (xã An Mỹ, huyện Tuy An) họp bàn việc thành lập Tỉnh ủy Phú Yên lâm thời. Cuộc họp nhất trí bầu đồng chí Trương Kiểm làm Bí thư. Đồng thời, Tỉnh ủy lâm thời quyết định cử đồng chí Lê Cấp, Tỉnh ủy viên, chịu trách nhiệm thống nhất các lực lượng vũ trang (LLVT) trong tỉnh để chuẩn bị tổng khởi nghĩa. 

Theo đồng chí Phan Ngọc Bích - một trong 9 đảng viên đầu tiên của tỉnh, người có công đầu trong việc thành lập Chi bộ Nhạn Đà (chi bộ Đảng Cộng sản đầu tiên của TX Tuy Hòa) và Chi bộ đảng Nhà máy đường Đồng Bò, cùng với Đội Tự vệ Hòa Đa và một số xã ở huyện Tuy An, tại TX Tuy Hòa, trung đội tự vệ đầu tiên được thành lập do đồng chí Nguyễn Ngọc Thọ chỉ huy. Khi thành lập trung đội chỉ có vài khẩu súng trường. Tại Nhà máy đường Đồng Bò, ta cũng tổ chức được một trung đội tự vệ gồm có 24 người, do đồng chí Nguyễn Trọng chỉ huy. Để có vũ khí trang bị, lực lượng ta tổ chức đón bắt lính Nhật say rượu đi lẻ để đoạt súng. Ngoài ra, một số đội viên tự vệ táo bạo cải trang thành lính Nhật lên Đồn lính khố xanh Hà Roi tước được 10 súng trường, 1 khẩu trung liên và 1 súng ngắn để trang bị cho trung đội. Thời điểm này, tự vệ các xã chủ yếu trang bị bằng gươm, mã tấu, kiếm và một số súng săn tịch thu của địa chủ, cường hào. Riêng tự vệ ở các xã miền núi chủ yếu được trang bị ná, dao bảy của đồng bào dân tộc thiểu số. Tuy trang bị vũ khí thô sơ, chưa được huấn luyện và trải qua thử thách chiến đấu, trình độ quân sự còn non kém, nhưng các chiến sĩ tự vệ rất hăng hái, dũng cảm, luôn đi đầu trong các cuộc biểu tình của quần chúng, sẵn sàng trấn áp địch. Ban ngày các đội viên tự vệ vẫn tham gia sản xuất bình thường, buổi tối bí mật đến vị trí tập trung để luyện tập quân sự, sinh hoạt chính trị. Nội dung huấn luyện chủ yếu là các môn võ dân tộc và bắn súng.

Sau Đại hội Mặt trận Việt Minh do Tỉnh ủy lâm thời tổ chức vào ngày 17/7/1945 tại thôn Phước Hậu, xã Bình Kiến (nay là phường 9, TP Tuy Hòa), nhiều cuộc biểu tình vũ trang thị uy của quần chúng nhân dân nổ ra ở khắp nơi trong tỉnh.

Tối 20/8/1945, sau khi nhận được tin Nhật đầu hàng Đồng Minh, Ủy ban Việt Minh tỉnh tiến hành họp tại Chí Thạnh (huyện Tuy An) bàn việc chuẩn bị khởi nghĩa. Ngay ngày hôm sau, hàng ngàn người với gậy gộc, giáo mác cùng lực lượng tự vệ tổ chức mít tinh tại tỉnh lỵ Sông Cầu. Ngày 22/8, Đội Tự vệ Hòa Đa, do Ủy ban Khởi nghĩa huyện Tuy An chỉ huy, cùng lực lượng tự vệ các xã dẫn đầu và hàng ngàn quần chúng vũ trang từ các xã An Cư, An Mỹ, An Hiệp, An Dân, An Ninh… kéo về Chí Thạnh chiếm phủ lỵ, mít tinh, tuyên bố thành lập chính quyền cách mạng. Ngày 23/8, LLVT và quần chúng nhân dân các xã nam - bắc sông Đà Rằng với gậy gộc, dao, kiếm, súng trường… kéo vào thị xã tuyên bố xóa bỏ chính quyền bù nhìn, thành lập chính quyền cách mạng. Tri phủ Phạm Ngọc Ấn hoảng sợ chạy trốn và bị bắt vào ngày hôm sau, phải giao ấn tín, tài liệu cho chính quyền cách mạng.

Đêm 24/8, các địa phương còn lại đồng loạt khởi nghĩa. Ủy ban Khởi nghĩa tỉnh trực tiếp chỉ đạo việc khởi nghĩa giành chính quyền ở tỉnh lỵ Sông Cầu. Lúc 23 giờ cùng ngày, Đội Tự vệ Nhà máy điện Sông Cầu do đồng chí Trần Xuân Bách chỉ huy cùng các đơn vị tự vệ, trong đó có đội từ La Hai xuống triển khai chốt giữ các ngả đường quan trọng, bao vây dinh tỉnh trưởng, các công sở. Cai nhì Nguyễn Văn Thuận và một số lính khố xanh đã được ta giác ngộ trước đó, khống chế đồn trưởng bảo an, mở cửa đưa các đồng chí lãnh đạo Ủy ban Việt Minh tỉnh cùng lực lượng tự vệ vào đồn và giao toàn bộ vũ khí, đạn dược cho Ủy ban Khởi nghĩa. Đến lúc 0 giờ ngày 25/8, viên tỉnh trưởng chính quyền ngụy phải giao nộp ấn tín, tài liệu cho Ủy ban Khởi nghĩa.

Làn sóng khởi nghĩa tiếp tục lan nhanh. Ngày 27/8, tại Tuy Hòa, Ủy ban Khởi nghĩa khu Đồng Bò tổ chức mít tinh, vũ trang tước vũ khí đồn lính khố xanh rồi chiếm nhà Bang Tá. Tuy nhiên, quân Nhật cố tình chiếm giữ nhà máy nên chống lại và đều bị lực lượng tự vệ của ta tiêu diệt, thu 8 súng trường, 1 trung liên và hàng ngàn tấn đường.

Ngày 28/8, cuộc tổng khởi nghĩa Tháng Tám của toàn tỉnh kết thúc thắng lợi hoàn toàn. Chính quyền nhân dân được thành lập từ tỉnh đến khắp các huyện, xã và ra mắt trước hàng vạn quần chúng nhân dân.

Thắng lợi của cuộc khởi nghĩa giành chính quyền cách mạng trong toàn tỉnh cùng với việc thành lập LLVT Phú Yên là thắng lợi hết sức quan trọng trong lịch sử đấu tranh cách mạng lâu dài của quân và dân tỉnh ta dưới sự lãnh đạo trực tiếp của Tỉnh ủy. Đặc biệt vừa mới ra đời, LLVT Phú Yên đã đánh thắng trận đầu và liên tiếp giành chiến thắng trong suốt 30 năm kháng chiến chống thực dân Pháp và đế quốc Mỹ xâm lược.

Đại tá HOÀNG PHI LONG

Chủ nhiệm Chính trị Bộ Chỉ huy Quân sự tỉnh