Trận lũ lịch sử năm 2009 cuốn trôi toàn bộ cây cối, hoa màu và bào một lớp đất dày hơn 1m, đã làm xuất lộ khu di tích đất nung ở xứ đồng Tân Lập trên địa bàn thôn Tân An (xã Xuân Sơn Nam, huyện Đồng Xuân).

Một lò - mộ bị ngập nước Ảnh: P.NAM

Ngay sau đó, các ngành chức năng, nhà nghiên cứu đã tiến hành khai quật khẩn cấp. Kết quả bước đầu được xác định, đây là một khu chuyên tiến hành các nghi lễ hỏa táng lớn của người Chăm. Những lò đất nung này vừa là lò thiêu và là quan tài địa táng - một loại hình di tích rất đặc biệt lần đầu tiên được phát hiện ở Việt Nam. Trận mưa lũ vừa qua, đất cát, tàn dư thực vật đã san lấp và làm hư hỏng một số mộ lộ thiên.

Chúng tôi trở lại khu di tích lò - mộ đất nung này ngay sau khi lũ rút. Một số lò – mộ bị đất cát và rác rìu phủ lấp. Một số lò – mộ bị vỡ hoặc bị cát san bằng không còn dấu vết. Có đến gần chục mộ đã được người dân trồng cây chuối bên trong “xí” phần. Ông Trương Phước Thân, Trưởng thôn Tân An, lo lắng: “Mới đây, Viện Khảo cổ học và Sở Văn hóa – Thể thao – Du lịch đã tiến hành bốc dỡ 3 ngôi mộ về nghiên cứu. Trong mưa lũ, nước sông phủ trắng khu di tích, rất may là không có hư hỏng lớn. Hiện nay, việc bảo vệ là rất khó khăn vì khu mộ nằm ngay bên bờ sông Cái, rất dễ bị xâm thực do sông “ăn đất”. Hàng ngày có không ít trẻ em chăn thả bò, người ra vào khu vực này làm nương rẫy giẫm lên khu di tích. Tuy đã được canh coi nhưng không thể dám chắc bảo đảm an toàn. Biện pháp trước mắt chỉ còn cách tuyên truyền đến mọi người dân phát huy tinh thần, trách nhiệm trong việc giữ gìn, bảo quản”.

Theo người dân địa phương, thành mộ bằng đất nung được làm ở một nơi khác rồi đem đến đây để chôn cất và thiêu xác, vì nó được ghép bằng 2 mảnh riêng biệt, bên dưới là một lớp tro dày khoảng 3cm. Qua hàng trăm năm bị chôn vùi trong lòng đất, nhiều ngôi mộ đã mục, chỉ cần một tác động nhỏ là có thể bị bể, vỡ. Ông Lê Mến Thương, Phó Chủ tịch UBND xã Xuân Sơn Nam, cho biết địa phương đã duy trì lực lượng gồm 3 người là Ban nhân dân thôn và công an viên thường xuyên kiểm tra, bảo vệ, nhưng cũng chỉ là giải pháp tạm thời. Về lâu về dài, cần có lực lượng chuyên trách bảo vệ tại chỗ thì may ra mới bảo đảm an toàn cho khu mộ.

PHƯƠNG NAM – XUÂN HUY