Nói đến vùng đất lửa thép trong kháng chiến chống Mỹ ở Phú Yên, nhiều người nghĩ ngay đến gò Thì Thùng (xã An Xuân, huyện Tuy An). Cao nguyên này cao khoảng 400m so với mực nước biển, nằm trên một vùng đất rộng, cách trung tâm thị trấn Chí Thạnh 15km về hướng tây. Nơi đây có hệ thống hầm địa đạo lớn và là nơi diễn ra nhiều trận đánh ác liệc giữa ta với Mỹ - ngụy. Sau ngày giải phóng, An Xuân đã hồi sinh, đổi thay và trở thành địa chỉ đỏ, nơi giáo dục truyền thống cách mạng cho thế hệ trẻ hôm nay và mai sau.
Vùng đất đau thương, anh dũng
An Xuân là xã miền núi của huyện Tuy An và là vùng căn cứ cách mạng trọng điểm quân và dân Phú Yên. Hiện toàn xã có 6 thôn với khoảng 500 hộ dân, với hơn 2.000 nhân khẩu. Vùng đất đã từng đau thương và anh dũng lập nên nhiều chiến công trước kẻ thù.
Theo Địa chí Phú Yên, đầu những năm 1960, trước sự lớn mạnh của kẻ thù, Tỉnh ủy Phú Yên và Ban chỉ huy Quân sự khu 5 cử đoàn cán bộ vào Củ Chi xem xét tình hình, học tập kinh nghiệm rồi quyết định chọn gò Thì Thùng đào địa đạo. Vùng đất đỏ này bằng phẳng, rộng lớn, có nhiều cây rừng, lại là địa điểm cao nhất nên ta có thể quan sát các cứ điểm lân cận. Hơn nữa, địch thường cho máy bay trực thăng đổ quân xuống nơi này để càn quét nên mục tiêu quân sự của ta là khống chế ngay bước đầu để chúng mất phương hướng tiến công. Lúc đó, đồng chí Đỗ Hòa Thái (là Thường vụ Tỉnh ủy) được phân công làm trưởng ban, ông Huỳnh Là (Bí thư Huyện ủy Tuy An) làm phó ban và các bí thư đoàn thể: Nông dân, Thanh niên, Phụ nữ, Bí thư Chi bộ xã An Xuân làm ủy viên.
Trước khi đào, những người đứng đầu, “chỉ huy” công trình tổ chức họp, giải thích cho toàn thể nhân dân, cán bộ xã An Xuân hiểu rõ mục đích, ý nghĩa, tầm quan trọng của việc đào địa đạo; đồng thời quán triệt tinh thần tuyệt đối bí mật và huy động nhân dân từ các xã An Nghiệp, An Xuân, An Lĩnh, An Định (huyện Tuy An); Sơn Long, Sơn Xuân, Sơn Định (huyện Sơn Hòa) luân phiên nhau mỗi nhóm đào mỗi đợt 10 ngày. Công trình khởi công vào tháng 4/1964, liên tiếp hơn một năm bí mật, kiên trì và bền bỉ, đến tháng 8/1965 thì hoàn thành. Tổng số ngày công đào địa đạo ước tính lên đến khoảng 111.980 ngày. Toàn
bộ hệ thống địa đạo dài 1.948m, sâu 4,5m, rộng 0,8m; có các hầm chỉ huy, hầm chứa lương thực, vũ khí, nước uống dự trữ, chống được đạn pháo và bom loại nhỏ. Toàn bộ địa đạo có 486 giếng, trên miệng giếng lấy gỗ đặt rầm, cách 20m chừa một cửa hông có ngụy trang. Bên trên địa đạo đặt vọng gác có đài quan sát. Xung quanh địa đạo là hệ thống giao thông hào chằng chịt chạy ngang dọc. Khi có địch, ta xuất hiện để đánh, đánh xong thì rút xuống, địch không phát hiện và nhân dân tuyệt đối giữ bí mật an toàn.
Khi thất bại nặng trên chiến trường miền Nam, Mỹ - ngụy ồ ạt đổ quân vào miền Nam Việt Nam. Sách Địa chí Phú Yên (trang 220) ghi: “Ngày 25/6/1966, các tiểu đoàn của Sư đoàn 4 Mỹ bị lực lượng ta tấn công, buộc địch điều thêm quân chi viện. Lữ đoàn dù 173 Mỹ tập trung hàng trăm chiếc trực thăng đổ quân xuống vùng II, vùng IV, vùng V xã An Nghiệp và gò Thì Thùng xã An Xuân. Tiểu đoàn 14 thuộc Trung đoàn 10, Tiểu đoàn 7 thuộc Trung đoàn 20 của ta từ địa đạo Gò Thì Thùng mọc lên, bất ngờ đánh giáp lá cà với địch từ trên máy bay vừa hạ cánh đổ bộ. Cuộc chiến diễn ra suốt một ngày đêm, ta tiêu diệt 378 tên Mỹ, bắn hạ 6 máy bay”. Từ trận đánh này, quân và dân Phú Yên đã liên tiếp lập được nhiều chiến công vang dội, góp phần quan trọng vào chiến thắng “Chiến tranh cục bộ” ở chiến trường miền Nam.
Tôi còn nhớ sau ngày giải phóng, đến những năm 1980, tàn tích chiến tranh như hố bom, vỏ đạn, thuốc súng, bãi mìn… trên gò Thì Thùng còn in rõ. Đến đầu những năm 1990, con đường từ trung tâm huyện lên An Xuân vẫn còn đầy khó khăn bởi đèo dốc đá, cây rừng phủ kín, bụi mù trong mùa nắng và lầy lội khi mưa về. Trên con đường khó khăn đó, có cây me già tại thôn Xuân Bình một thời là chứng tích chiến tranh làm trung điểm cho quãng đường. Cây me nay đã già, đứng sừng sững bên đường, gốc rễ to, thân đầy di chứng chiến tranh. Theo ông Phạm Dũng (87 tuổi), cách mạng lão thành cùng thôn, cho biết: “Cây me này tồn tại đã hơn bốn đời, nếu được lên báo chắc sẽ có nhiều đồng đội cũ ở Hải Phòng, Hà Nội biết, vì ngày xưa anh em bộ đội hoạt động ở vùng này lấy cây me này làm tâm điểm”.
Những đổi thay
Sau ngày giải phóng, An Xuân là vùng đất hoang hóa, xa xôi, nhiều di chứng chiến tranh và là một trong những xã khó khăn nhất của huyện Tuy An. Thế nhưng đến những năm 1980, sức người vẫn không tưởng. Những cánh rừng đồi đất đá, cỏ dại đã thành một nông trường trà thẳng tắp. Một nông trường quy mô cỡ vừa, có máy cày hiện đại, hệ thống hồ bơm chứa nước, vài trăm công nhân, cán bộ quản lý giỏi như: Nguyễn Mạch, Nguyễn Trọng Lai, Mai Ngọc Minh, Đặng Thanh Sơn. Ngày đó cây trà An Xuân phát triển tốt, nổi tiếng thơm ngon, đã có thương hiệu, thế nhưng không hiểu vì sao, nông trường tồn tại một thời gian rồi đến giữa những năm 1990 thì giải thể. Sau giải phóng, những đứa trẻ ở An Xuân như chúng tôi mỗi ngày phải qua mấy con dốc đá quanh co, cao ngút để đến trường làng. Ngôi trường mái tranh vách đất nằm trên gò Thì Thùng lộng gió mùa hè, tê tái vào mùa đông nhưng chúng tôi đã cố học và trưởng thành.
Năm 2004, vùng đất An Xuân có điện quốc gia. Năm 2010, đường lên An Xuân được đầu tư xây dựng trải nhựa, bê tông hoàn chỉnh. Đời sống kinh tế từng bước nâng cao, hành trình ngược xuôi thuận lợi, khoảng cách giữa thành thị và nông thôn rút ngắn. Đặc biệt, đất đỏ bazan ở An Xuân màu mỡ phù hợp nhiều loại cây công nghiệp như mía, sắn, cà phê, cao su, hồ tiêu; cây ăn quả như mít, chuối, bơ, su su nên nền kinh tế nông nghiệp phát triển nhanh. Ngày nay, nói đến An Xuân nhiều người biết ngay đây là một vùng nguyên liệu mía, sắn lớn của tỉnh. Ông Lê Văn Nhơn, Chủ tịch UBND xã, cho biết: “Hơn 70% số hộ tại các thôn Xuân Trung, Xuân Thành, Xuân Hòa sống bằng nghề trồng mía, sắn. Nơi đây đã trở thành vùng nguyên liệu mía lớn cho Nhà máy đường KCP, vùng nguyên liệu sắn lớn cho nhà máy chế biến tinh bột sắn đóng tại huyện Đồng Xuân”. Hơn thế, mấy năm gần đây, cả một vùng rộng lớn đất cằn đồi núi toàn xã An Xuân đã được người dân phủ một màu xanh của những rừng keo lai bạt ngàn. Cây keo phát triển mạnh, mang lại thu nhập đáng kể, giúp người dân An Xuân làm giàu. Theo ông Nhơn, thu nhập bình quân của mỗi hộ gia đình từ 50-70 triệu đồng/năm, những hộ khá giả có thể thu lên đến vài trăm triệu đồng/năm.
Ngoài đời sống vật chất được nâng cao, cơ sở hạ tầng như điện đường trường trạm, nhà văn hóa, đường bê tông liên thôn cũng được quy hoạch xây dựng kiên cố. Trường tiểu học, THCS được kiên cố 2 tầng và nhiều phân trường tại các thôn. Mới đây, con đường nối từ trung tâm huyện đến xã đã được sửa chữa và con đường bê tông kiên cố rộng lớn nối liền An Xuân với các huyện miền núi Sơn Hòa, Đồng Xuân và các tỉnh Gia Lai, Đắk lắk cũng đã hoàn thành. Nhà nước quan tâm, người dân phấn đấu lao động, cuộc sống trên vùng đất thép An Xuân năm xưa đã thay da đổi thịt.
Nơi có di tích và lễ hội độc đáo
Hiện nay, An Xuân là điểm đến hấp dẫn của nhiều du khách. Nơi đây có nhiều cái nhất mà không nơi nào có được. Trước hết, phải nói đến đó là Di tích địa đạo Gò Thì Thùng tại trung tâm xã. Năm 2009, địa đạo này được Bộ VH-TT-DL công nhận là di tích lịch sử cấp quốc gia. Cùng với địa đạo Củ Chi (TP Hồ Chí Minh), địa đạo Vĩnh Mốc (tỉnh Quảng Trị), địa đạo Gò Thì Thùng là một trong ba địa đạo lớn ở nước ta. Năm 2013, di tích này được trùng tu, sửa chữa xong giai đoạn 1 với kinh phí gần 1 tỉ đồng. Công trình làm mới 2 nhà che cửa hầm, 3 nhà che giếng địa đạo, lối đi xung quanh di tích, khôi phục 95 đoạn hào địa đạo và lắp đặt 10 bia hướng dẫn trong khu vực. Đầu năm 2016, địa đạo tiếp tục được trùng tu, tôn tạo giai đoạn 2 gồm xây mới nhà tiếp đón, quản lý và trưng bày hình ảnh hiện vật sưu tầm trong chiến tranh 154m2; lắp đặt hệ thống điện, cấp, thoát nước; làm mới khu vệ sinh phục vụ khách tham quan với tổng kinh phí 1,5 tỉ đồng. Ông Nguyễn Phúc Ánh, người trông coi địa đạo, cho biết: “Du khách trong tỉnh và các nơi về tham quan địa đạo rất nhiều, nhất là trong dịp tết và lễ”. Đến đây, khách sẽ được trở về với chiến trường xưa, được quan sát toàn bộ công trình di tích, được đích thân cầm đèn pin xuống địa đạo đi qua các cửa thông nhau. Đặc biệt, khách còn được nhìn thấy mô hình sa bàn tái hiện diễn biến trận đánh ngày 26/6/1966 và nhiều hình ảnh, hiện vật liên quan đến công trình, những trận đánh giữa ta và địch tại địa đạo và sự phát triển của vùng đất An Xuân hôm nay.
Ngoài tham quan địa đạo, nói đến An Xuân, nhiều người sẽ nhớ ngay đến ngày hội đua ngựa truyền thống gò Thì Thùng vào mùng 9 tết hàng năm - ngày hội duy nhất có ở khu vực miền Trung - Tây Nguyên. Hội đua ngựa ở đây có từ thời chống Pháp, đến những năm chiến tranh, vùng này trở thành căn cứ cách mạng với nhiều nhiệm vụ bức thiết hơn nên hội đua không thể duy trì. Sau ngày đất nước giải phóng, người dân mới tổ chức lại và được chính quyền, nhân dân An Xuân ấn định vào mùng 9 tết hàng năm.
Đến An Xuân, du khách không chỉ xem đua ngựa, thăm lại chiến trường xưa, mà còn được thưởng thức nhiều món đặc sản quê hương như canh chua lá dít thịt gà, thịt gà kho mắm thơm, các loại rau rừng, trái cây như mít, chuối, bơ và được hưởng một khí hậu trong lành dịu mát. Từ An Xuân có một con đường bê tông kiên cố dài khoảng 10km dẫn đến Nhà thờ Bác Hồ tại xã Sơn Định (huyện Sơn Hòa). Những cái nhất này chắc chắn sẽ hợp thành một tour tham quan về vùng sơn cước “chiến khu xưa” hấp dẫn trong hiện tại và tương lai mà nhiều người đến Phú Yên không thể bỏ qua.
Ông Trần Quang Minh, Bí thư Đảng ủy xã An Xuân, tâm sự: “Dù cuộc sống ở đây còn khó khăn, thiếu nhiều dịch vụ sang trọng, nhưng thời gian gần đây du khách đến An Xuân ngày một nhiều. Đây là điều đáng mừng, bởi đi đôi với phát triển kinh tế cần phải phát triển du lịch. Điều này cho thấy vùng đất này có nhiều đổi thay, là niềm tự hào của nhân dân An Xuân”.
ĐÀO TẤN TRỰC
