Tôi thường thức dậy trước 4 giờ sáng, uống trà và đi ra biển tập luyện. Nhưng hôm nay tôi không đi biển mà chuẩn bị cùng với Thường trực Hội Cựu thanh niên xung phong (TNXP) tỉnh đi tìm mộ đồng đội đã hy sinh cuối năm 1967 ở vùng đồi núi Sơn Thành (huyện Tây Hòa). 5 giờ 30 sáng, tôi đã đến nhà con của chị Trương Thị Mai, Chủ tịch Hội Cựu TNXP huyện Sơn Hòa ở số 75 Hàm nghi, TP Tuy Hòa. Thấy tôi đến, chị Mai và vội chén cơm gạo lức muối mè rồi cùng tôi đến nhà đồng chí Chủ tịch Hội Cựu TNXP tỉnh để đi huyện Tây Hòa.

Các cựu thanh niên xung phong tỉnh Phú Yên thắp hương trước mộ đồng đội - Ảnh: V.THỬ

Để tránh cái nắng oi bức mùa hè của vùng rừng núi miền Trung, chúng tôi hẹn gặp nhau ở cầu Đồng Bò trước 7 giờ sáng. Đến nơi, chưa đến 7 giờ nhưng các đồng chí Nguyễn Ngọc Khanh, Chủ tịch và đồng chí Đặng Phúc Ánh, Phó chủ tịch Hội Cựu TNXP huyện Tây Hòa đã chờ sẵn. Trong số những người chờ ấy còn có đồng chí Dương Thanh Hùng, 70 tuổi, nguyên là bộ đội địa phương ở đơn vị 377 của Huyện đội Tuy Hòa (cũ) từng hoạt động ở vùng này trong những năm 1966-1970.

Chị Mai kể: Từ tháng 7/1967, địch mở nhiều cuộc hành quân lớn, đánh sâu vào hậu cứ của ta ở huyện Tuy An, Sơn Hòa và các địa phương miền Tây Phú Yên. Tình hình chiến trường diễn biến phức tạp. Hoạt động của cán bộ, TNXP, dân công… gặp nhiều khó khăn. Kho tàng, trạm trại bị địch phá sạch, đốt sạch. Hàng trăm đồng bào, chiến sĩ, cán bộ giao liên, TNXP bị địch bắt bớ, tàn sát, hy sinh trong khi làm nhiệm vụ.

Tổng đội TNXP đầu tiên của Phú Yên được thành lập năm 1967, do đồng chí Năm Đất phụ trách. Năm Đất tên thật là Đoàn Xuân Hương, sinh năm 1921, quê ở xã Xuân Phương, TX Sông Cầu, nguyên là Thường vụ Thị ủy Sông Cầu, hy sinh tháng 4/1970 tại bệnh xá Sông Ba. Năm 1967, tổng đội này bị thiệt hại nặng, chỉ còn lại gần 2 đội. Để tránh tổn thất thêm, 2 đội này được bố trí ở hai nơi, một ở bờ bắc sông Ba, đội còn lại ở bờ nam sông Ba, hoạt động ở vùng rừng núi Sơn Thành. Ngày ấy vùng này còn hoang vu, vắng vẻ.

Một buổi chiều cuối tháng 8/1967, đơn vị TNXP ở cánh nam đóng quân ở thôn Trường Lạc, xã Sơn Thành Tây do đồng chí Lang phụ trách, đã cùng với 8, 9 nam, nữ TNXP đi lấy gạo ở vùng giáp ranh sông Ba. Để tránh bị phục kích, đội chia thành 2 tốp, mỗi tốp 4 đến 5 người. Đội vừa đi vòng qua Gò Duối, đến cầu Lạc Mỹ men theo triền đồi để đến bờ sông Ba thì gặp máy bay trực thăng của địch bay từ sân bay Tuy Hòa lên. Chúng phát hiện rồi bắn thẳng vào đoàn người. Tốp đi đầu, nhiều người bị trúng đạn, các đồng chí Lang, Cơ hy sinh tại chỗ, chị Luận bị thương. Chị Mai và các đồng chí còn lại phải đưa chị Luận đi bệnh xá và chôn cất đồng đội suốt đêm hôm đó, đến 4 giờ sáng mới xong.

Chị Mai nhớ lại, việc chôn cất rất khó khăn vì vùng đó không có dân nên không thể mượn cuốc, xẻng để đào lỗ. Chỉ bằng chiếc dao găm của đồng chí Lang đã hy sinh để lại, mọi người thay nhau đào, xắn trên nền đất sỏi khô cứng để đào 2 chiếc hố chôn đồng đội.

Chuyện xảy ra đã 47 năm. Chị Mai bây giờ đã 67 tuổi, gần cái tuổi xưa nay hiếm, sức khỏe yếu của một người ăn kiêng, nhưng chị cũng cố gắng cùng chúng tôi đi tìm lại phần mộ nơi đã chôn đồng đội để đưa hài cốt về với gia đình, địa phương. Thời gian trôi qua đã quá lâu, bây giờ về lại nơi đã từng công tác, cống hiến suốt một thời tuổi trẻ, chị thấy cảnh vật đã thay đổi quá nhiều. Có những chỗ chị không còn nhận ra nữa. Các anh ở địa phương, nhất là anh Dương Thanh Hùng thì thông thạo vùng này hơn. Anh nghe nói có đoàn đi tìm 3 đồng chí cựu TNXP đã hy sinh ở vùng này năm 1967 thì mau mắn xung phong đưa chúng tôi đi tìm. Anh đưa chúng tôi đến bến đò Lò Giấy thuộc xã Hòa Phú (huyện Tây Hòa). Ở đây cũng từng có 3 người chết do máy bay trực thăng của Mỹ bắn trúng, nhưng hỏi ra thì đó là những người dân đang làm đất để trồng trọt và bị máy bay bắn chết chứ không phải TNXP.

Các anh ở địa phương lại đưa chúng tôi lên thượng nguồn sông Ba. Ngày trước ven sông Ba chỉ có cỏ và lau sậy, giờ đã đổi khác. Suốt một đoạn sông dài hơn 2km nay là kè bê tông ngăn nước lũ. Cách bến đò Hòa Phú chừng 1km, chúng tôi leo lên một ngọn đồi cao rồi đi vòng xuống cầu Lạc Mỹ để qua kênh đào đập Đồng Cam. Lại leo lên một ngọn đồi nữa, từ đó nhìn xuống là một vườn tiêu hàng trăm gốc. Chợt chị Mai reo lên: Đây rồi! Chỗ này trước kia không có nước, chỉ có cỏ lau nên có thể qua lại được. Hồi đó tốp đầu tiên đi lấy gạo đến đây thì bị trực thăng đuổi bắn. Hai đồng chí Cơ và Lang đã hy sinh ở chỗ này đây. Tốp đi sau có tôi và chị Bông đã chôn các anh ấy ở chỗ này. Hồi ấy, anh Lang là bạn thân của chị Bông. Hai người thường đi công tác chung và thường xuyên giúp đỡ nhau. Khi máy bay sà đến, chị Bông chạy lên phía trước là một khu đồi trống trải, anh Lang tìm được một lùm cây kín đáo, có thể ẩn nấp được đã kêu chị: “Bông ơi, vô đây có bụi rậm, đừng ra phía trước, trống trải lắm!”. Không ngờ, chỗ nấp ấy lại là mục tiêu mà trực thăng nhắm vào. Các anh ấy đã hy sinh ngay loạt đạn đầu.

Trên khu vực đồi, nay đã trồng tiêu, có 5 ngôi mộ, trong đó có 3 ngôi mộ đã được sửa sang lại, có đặt bia ghi tên người trong mộ. Hai ngôi mộ còn lại là mộ đất, chỉ có hai hòn đá đặt ở đầu và chân mộ. Chị Mai đoán chắc rằng đây có thể là mộ của các anh Lang và Cơ, là TNXP tiền phương năm ấy.

Chị Bông cho biết: Anh Lang là học sinh miền Nam tập kết ra Bắc. Năm 1966, khi gần 30 tuổi, chưa lập gia đình, anh trở về khu V và năm 1967 được tăng cường về làm đại đội phó đơn vị TNXP tiền phương ở Phú Yên. Khi đại đội TNXP chia ra làm 2, anh Lang trực tiếp phụ trách một trung đội. Tính anh vui vẻ, hoạt bát và rất nhiệt tình trong công tác. Ngoài những thông tin sơ lược về nhân thân của anh Lang như vậy, chúng tôi cũng không biết thêm gì nhiều về gia đình, quê quán nên trong mấy chục năm qua chúng tôi cũng không biết cách nào để thông báo đến người thân của các anh.

Chiến tranh đã lùi xa gần 40 năm. Từ Hội Cựu TNXP Trung ương, từ báo cáo của Hội Cựu TNXP ở các huyện, thị, thành phố và từ trí nhớ của các đồng chí là cựu TNXP từng hoạt động ở Phú Yên thời kỳ chống Mỹ cứu nước…, Hội Cựu TNXP Phú Yên đã thống kê được danh sách 93 đồng chí là cựu TNXP đã hy sinh trong 2 cuộc kháng chiến. Đó là một tổn thất quá lớn đối với một lực lượng không trực tiếp chiến đấu. Tuy vậy, đến giờ này, nhiều người vẫn chưa được công nhận là liệt sĩ. Nhiều người vẫn chưa được quy tập về các nghĩa trang. Trong số đó có 2 anh: Lang và Cơ mà chúng tôi vừa tìm được.

CAO VĂN THỬ

Phó chủ tịch Hội Cựu TNXP tỉnh Phú Yên