Ở những vùng bị ngập nước, tất cả mọi thứ ô uế có trên mặt đất như chất thải từ cống rãnh, nhà tiêu, xác súc vật, chuồng gia súc gia cầm, cây cối..., các nguồn nước, công trình vệ sinh bị phá hủy làm tăng nguy cơ gây bệnh đường tiêu hóa, bệnh truyền nhiễm như tiêu chảy, dịch tả, thương hàn, bệnh ngoài da dễ lây lan. Vì thế, khử trùng nước ăn uống và sinh hoạt là việc làm cấp bách sau khi lũ lụt xảy ra.
Xử lý nước ăn: Có thể xử lý nước bằng phương pháp lý học hoặc phương pháp hóa học. Khử trùng bằng phương pháp lý học là đun sôi hoặc chiếu xạ, bảo đảm nước uống an toàn. Tuy nhiên, nước đã được xử lý vẫn có thể bị tái nhiễm do sử dụng và bảo quản tại nhà. Việc sử dụng hóa chất được thực tế chứng minh là tiện và lợi hơn rất nhiều. Một số hóa chất khử trùng (như clo, iốt) có thể tồn tại trong nước một thời gian sau khi tiếp xúc. Lượng hóa chất thừa rất cần thiết vì nó có thể hạn chế sự phát triển của vi khuẩn tới mức tối thiểu, cũng như ảnh hưởng của tái nhiễm. Đó là một trong những lý do mà clo được coi là hóa chất khử trùng nước uống thông dụng nhất.
Loại hóa chất đang được sử dụng rộng rãi nhất ở Việt Nam là cloramin B và cloramin T. Đây là những hóa chất mà Bộ Y tế cấp cho các địa phương để xử lý nước cho nhân dân trong và sau bão lụt. Cloramin B hoặc cloramin T được sử dụng dưới hai dạng: viên 0,25g và bột. Hàm lượng clo hoạt tính của loại bột thông thường là 25%, mỗi viên có thể dùng cho 25 lít nước.
Nếu khử trùng bằng bột cloramin B, clorua vôi thì theo tỉ lệ sau: 30 lít nước cần 0,3g cloramin B 25% hoặc 0,4g clorua vôi 20%. Có thể dùng thìa canh để đong bột hóa chất, mỗi thìa canh đầy tương đương 10g, như vậy để khử 300 lít nước cần khoảng 1/3 thìa canh bột cloramin B. Lượng hóa chất khử trùng này phải được hòa tan đều trong nước và để sau 30 phút là có thể dùng được nước. Nước này vẫn phải đun mới uống được.
Ngoài ra, có một số hóa chất khác đang lưu hành trên thị trường Việt Nam là:
Hypoclorit canxi (thường gọi là clorua vôi, chất tẩy nhiệt đới, bột tẩy “HTH” - High Test Hypoclorit) là loại bột chứa 20-70% clo hoạt tính. Hypoclorit canxi thường được sử dụng dưới dạng dung dịch để khử trùng tại nông thôn, tại các hệ thống cấp nước cỡ nhỏ; hoặc dưới dạng chứa trong các dụng cụ thẩm thấu, hoặc dưới dạng viên nén sử dụng cho gia đình. Khử trùng bằng clorua vôi thì theo tỉ lệ sau: 30 lít nước cần 0,4g clorua vôi 20%. Cách khử trùng giống như dùng cloramin B.
Hypoclorit natri (chất tẩy và chất sát trùng) được sản xuất ở dạng dung dịch. Dung dịch hypoclorit natri chứa khoảng 1-18% clo hoạt tính, nghĩa là chứa rất nhiều nước. Hypoclorit natri có thể bị hư hỏng nhanh chóng bởi ánh sáng, nhiệt độ và không khí, vì vậy phải được bảo quản tại những nơi kín, khô và mát, trong các thùng không gỉ (bằng nhựa, gốm, thủy tinh tối màu hoặc bê tông). Tùy theo nồng độ clo trong hóa chất mà dùng liều lượng phù hợp. Khuấy nước đã được xử lý thật kỹ rồi để yên, có nắp đậy thì tốt, trong 30 phút. Nước sẽ hơi có mùi clo. Nếu không, lặp lại liều cũ và để nguyên trong 15 phút. Nếu nước đã xử lý có mùi clo quá mạnh, để nước đứng yên tiếp xúc với không khí vài giờ hoặc đổ nước từ bình này sang bình khác vài lần.
Viên aquatabs là một loại hóa chất khử trùng bằng clo hoạt tính, có thành phần chủ yếu là dichloroisocyanurate natri, khi hòa tan vào nước sẽ giải phóng ra clo. Viên aquatabs được đóng dưới dạng viên nén với 4 loại hàm lượng: 3,5mg để khử trùng cho thể tích nước tương ứng là 1 lít nước, 17mg để khử trùng 5 lít, 67mg để khử trùng 20 lít nước và 500mg dùng để khử trùng 150 lít nước.
Xử lý nước giếng: Nhiều gia đình chủ động dùng ny lông và nắp bịt miệng giếng nhưng mưa lớn, nước lũ vẫn làm ô nhiễm nước trong giếng. Vì thế, việc đầu tiên cần làm là thau rửa (đảo) giếng: khơi thông tất cả các vũng nước xung quanh khu vực giếng; tháo bỏ nắp và ny lông bịt giếng; nạo vét bùn cặn trong giếng. Tuy nhiên không phải lúc nào cũng có thể nạo vét giếng dễ dàng nên có thể tiến hành khử trùng ngay nước trong giếng để sử dụng.
Làm trong nước giếng: Dùng phèn chua (loại thường dùng là phèn nhôm) với liều lượng 50g/1m3 nước, nếu nước đục nhiều có thể cho lượng phèn tối đa tới 100g/m3. Hòa tan hết lượng phèn cần thiết vào một gàu nước, tưới đều lên giếng nước, thả gàu chìm sâu xuống nước rồi kéo mạnh lên khoảng 10 lần rồi để sau 30 phút đến 1 giờ cho cặn lắng hết thì tiến hành khử trùng.
Khử trùng nước giếng: Về nguyên tắc, nước giếng sau khử trùng phải có nồng độ clo thừa là 0,5-1,0 mg/lít. Tính lượng cloramin B cần thiết cho giếng nước trên cơ sở nồng độ cần thiết là 10g cloramin B 25%/m3. Có thể dùng một số hóa chất như clorua vôi 20% (13g/m3), hoặc clorua vôi 70% (4g/m3).
Cách thực hiện: múc một gàu nước, hòa lượng hóa chất nói trên vào nước, lưu ý phải khuấy cho tan hết. Tưới đều gàu nước này vào giếng. Thả gàu cho chìm sâu đến nửa cột nước rồi kéo lên xuống nhẹ nhàng khoảng 10 lần. Dùng nước này dội lên thành giếng để khử trùng, để khoảng 30 phút sau là có thể dùng được. Nước đã khử trùng bằng cloramin vẫn phải đun sôi mới được uống. Riêng với giếng khoan thì phải bơm hết nước đục và bơm tiếp 15 phút nữa bỏ nước đi sau đó có thể sử dụng được.
BS ĐOÀN HÙNG ÁNH
Giám đốc Trung tâm Y tế TP Tuy Hòa
