Thượng nguồn sông Hinh bao gồm nhiều con suối nhỏ, nằm phía đông-nam dãy Trường Sơn ở nhánh đâm ngang ra biển thuộc địa phận giữa hai tỉnh Đắc Lắc và tỉnh Phú Yên, và tập trung hầu hết ở phía tây-bắc Ma Đrắc. Rừng núi của buôn Kít được coi là rừng đầu nguồn của sông Hinh. Trong thập niên 80, buôn Kít hoang vắng đã biến thành nông trường cà phê bạt ngàn do đất đai ở đây rất màu mỡ.

 

Thác H'Ly - Ảnh: NGUYÊN LƯU

Từ thị trấn Hai Riêng huyện Sông Hinh đến buôn Kít khoảng 15 cây số đường chim bay, ở phía Nam, giáp Ma Đrắc. Tại đây có một dòng sông nhỏ chạy xuyên qua và sát với nông trường là một cái thác sâu khoảng 20 mét, gọi là thác H’Ly. Nước từ trên cao đổ xuống tung bọt trắng xóa trước khi đổ ra hồ thủy điện Sông Hinh rồi xuôi dòng nhập vào sông Ba. Chung quanh thác là những cây rừng già cao vút với những chùm phong lan tỏa hương thơm dìu dịu. Du khách có thể lần theo những bậc đá đen xuống lòng thác ngâm mình trong dòng nước mát lạnh và trong vắt vào mùa hè. Chỉ tiếc là hệ thống giao thông từ thị rấn Hai Riêng đến buôn Kít không mấy thuận lợi, nên du khách hiếm khi đến nơi này. Có chăng là những buổi dã ngoại nhỏ của thanh niên, không đáng kể. Mai này, nếu được đầu tư và khai thác theo tua du lịch từ thủy điện Sông Hinh đến khu du lịch lòng hồ rồi đến thác H’Ly thì chắc chắn Sông Hinh không thua kém bất kỳ địa phương nào trong tỉnh.

 

Theo các già làng ở Sông Hinh kể lại thì thác H’Ly là cả một thiên tình sử diễm lệ của đôi trai gái yêu nhau mà không bao giờ được gần nhau.

 

 Từ thuở xa xưa, trên vùng đất tươi tốt Sông Hinh và Ma Đrắc có hai bộ tộc thường xảy ra mâu thuẫn. Người dân hai bộ tộc luôn mơ ước được sống trong cảnh thanh bình thịnh vượng, cùng nhau hưởng cảnh ấm no hạnh phú.

 

Niềm mơ ước này tưởng có thể trở thành sự thực khi chàng trai của vị tù trưởng bộ tộc này đem lòng yêu thương cô con gái cưng của vị tù trưởng bộ tộc kia. Chàng trai được mô tả là con người thông minh, tuấn tú và cô gái kia là một thiếu nữ đang tuổi mười tám đôi mươi, cực kỳ xinh đẹp đến nỗi chim công chim trĩ cũng phải hờn ghen. Nàng đi đến đâu cũng có hàng đàn bướm sắc màu sặc sỡ bay theo, những bông hoa rừng đẹp nhất cũng phải nghiêng đài hoa cúi chào, lay động tỏa hương thơm ngào ngạt. Nàng tên H’Ly. Nàng H’Ly còn khéo tay dệt những tấm vải đẹp nhất, nướng những con thú rừng ngon nhất, đức hạnh vẹn toàn…

 

Mối tình của chàng trai không bao lâu sau đó được nàng đáp lại khi nghe tiếng đàn réo rắt như mời như gọi đến da diết trong những đêm trăng sáng và ngay cả khi tối trời.

 

Hai người thường hò hẹn nhau ngay trên bờ sông Hinh, nơi có cánh rừng đại ngàn, có con sông nước trong xanh với làn hương của muôn loài hoa tỏa bay thơm ngát. Họ thề ước cùng nhau sống trọn kiếp người trong hạnh phúc lứa đôi và không quên làm cầu nối để xóa tan đi những hận thù của hai vị tù trưởng là cha của chàng và nàng, mang lại cuộc sống ấm no cho hai bộ tộc.

Tuy nhiên những tâm nguyện tốt đẹp của hai người đã trở thành tro than khi hai bên lại sử dụng binh lính để giải quyết những bất hoà. Vị tù trưởng gọi con trai là người yêu của HLy đến, phán rằng: “Con hãy đem quân lính tinh nhuệ nhất giữ vững bờ cõi và chớ để họ lấn sang”. Vâng lệnh cha, chàng thanh niên mang quân ra đi, nhưng trong lòng mong sao cho hai bên đừng đánh nhau. Chàng vỗ về và phủ dụ binh lính dưới quyền, rằng ta cứ giữ vững cương vực của mình là hoàn thành nghĩa vụ, chớ có liều lĩnh hoài phí mạng sống các người.

 

Quân của chàng án ngữ dọc địa giới của hai bộ tộc, canh phòng cẩn mật khiến cho quân của bộ tộc kia không thể tấn công nổi. Tuy nhiên sự canh phòng, án ngữ quá lâu, nên trong lòng binh sĩ bắt đầu lơi lỏng, cẩu thả trong việc canh giữ. Nhiều đêm họ còn gảy đàn, uống rượu ca hát dưới ánh lửa rập rờn. Đối phương chỉ chờ có vậy và phát lệnh tấn công. Hàng hàng quân lính của đối phương ào lên như bão như thác khiến quân lính của chàng không kịp trở tay và chàng đã bỏ mạng trong trận giáp chiến đó. Đầu chàng được mang về cho vị tù trưởng xử tội.

 

Đoàn quân chiến thắng ca khúc khải hoàn. Vị tù rưởng rất hài lòng với chiến công của binh sĩ dưới quyền và mở tiệc khao quân thật lớn, đồng thời mang thủ cấp của chàng trai là người chỉ huy của đối phương bêu lên ngọn giáo. Vừa mới nhìn thấy đó là đầu của người yêu mình, H’Ly ngã lăn ra bất tỉnh và ngã bệnh. Vị tù trưởng cho mời các thầy lang giỏi nhất trong lãnh địa của mình đến chữa trị cho con gái yêu, nhưng tất thảy đều vô hiệu. Càng ngày nàng H’Ly càng vàng võ. Và cho tới một hôm nọ, nàng bỏ nhà ra đi, tới nơi dòng sông ngồi than khóc cho số phận. Nước mắt nàng làm cho cây rừng chung quanh khô lá, những bông hoa thôi nở, chim chóc ngừng hót… Nước mắt nàng biến thành con suối, thành dòng sông và cuộn trào tuôn đi, xói bờ đá cứng thành thác sâu, nước đổ réo rắt như oán như than, sụt sùi tung bọt trắng ngầu cả một quãng sông dài. Nàng than khóc mãi rồi gục chết bên bờ sông. Sau này cận thần tìm thấy xác nàng đã hóa thành phiến đá đen phía trên bậc thác. Các đời sau này nhớ lại mối tình bi thảm đó, bèn lấy tên nàng đặt tên cho thác là thác  H’Ly.

 

 Dị bản:

 

Cũng thác H’Ly, nhưng một số già làng khác kể khác đi. Đó là đôi trai tài gái sắc con của hai vị tù trưởng đối địch nhau. Họ yêu nhau nhưng hai vị tù trưởng ra sức cấm cản. Duyên không thành, chàng trai bỏ lên núi Ngok Linh, còn nàng thì ra bờ suối, nơi hai người đã từng thề ước than khóc. Nước mắt nàng chảy thành suối thành sông, xói mòn cả vỉa đá biến thành vực thành thác rồi gục chết tại chỗ. Thương cảm mối tình chung thủy của nàng với người yêu, dân làng đặt tên thác là thác H’Ly.

 

(Theo lời kể của Mô Lô Y Choi ở Sông Hinh  và H’Lao, Y M’Bưck ở Ma Đrắc).

 

Theo sách "Các truyền thuyết, huyền thoại liên quan đến di tích lịch sử và danh thắng ở Phú Yên"