Người Ê Đê còn bảo lưu phong tục tập quán, văn hóa lễ hội đặc sắc, trong đó lễ cúng bến nước (thần nước) hàng năm được coi là lễ hội văn hóa đặc trưng lớn nhất. Lễ cúng bến nước của đồng bào Ê Đê cầu cho mưa thuận gió hòa, cuộc sống bình yên, xin với thần nước cho dân làng nguồn nước trong lành, không ô nhiễm, dịch bệnh… thể hiện nét sinh hoạt tâm linh, sinh hoạt cộng đồng rất phong phú.

Sau khi thu hoạch vụ mùa xong, lúa được cất giữ vào chòi rinh (kho chứa lúa) chẳng ai bảo ai, mỗi gia đình tự giã gạo ủ men bỏ rượu ché (rượu cần) chuẩn bị cho ngày cúng bến nước. Ngoài ra, họ còn chuẩn bị heo, gà và gạo lúa mới, chờ khi già làng chọn ngày lành tháng tốt (tổ chức ngày cúng), tất cả sẽ sẵn sàng vào lễ hội.

Dân tộc Ê Đê có lễ cúng bến nước gắn liền với văn hóa tâm linh tín ngưỡng tôn thờ vị thần nước đã có từ lâu đời. Theo quan niệm của người Ê Đê, sông suối, núi đồi, cây trái, đất đai đều có linh hồn “Đất có linh hồn thổ công, sông có linh hồn hà bá”. Hà bá là thần nước giúp con người có nguồn nước dồi dào, trong lành từ mạch nguồn, không ô nhiễm dịch bệnh. Nước giúp con người tưới tiêu ruộng vườn, cây trái tươi tốt, mùa màng bội thu đem lại cuộc sống ấm no hạnh phúc. Vì vậy, thần nước được tôn thờ và có vị trí hết sức quan trọng trong đời sống tâm linh của dân tộc Ê Đê.

Ông Ma Cốt, 72 tuổi ở buôn Xây Dựng, xã Suối Trai (huyện Sơn Hòa), cho biết: “Lễ cúng bến nước của dân tộc Ê Đê có từ xa xưa, gắn liền với cuộc sống tâm linh tín ngưỡng của con người trong đời sống hàng ngày. Việc tổ chức lễ cúng bến nước là để xin với giàng (trời) cho mưa thuận gió hòa, xin với thần nước cho dân làng có nguồn nước trong lành, không bao giờ cạn kiệt, cho mùa màng bội thu, cho con người và gia súc, gia cầm khỏe mạnh, làm ra thật nhiều lúa gạo của cải vật chất, xua đi cái đói, cái nghèo”.

Suốt thời gian diễn ra lễ cúng thần nước tại bến nước, ở phía buôn làng, tiếng cồng chiêng không ngừng ngân vang hòa phối lúc trầm lúc bổng làm cho lòng người xao xuyến, say đắm, suy tưởng giữa thế giới trần tục với thế giới thần linh. Tiếng chiêng sẽ giúp con người thông tin trực tiếp với giàng, với các bậc thần linh những mong muốn mà con người gửi gắm.

Người đứng ra cúng bến nước phải là người lớn tuổi, có uy tín (có khả năng thông tin với các bậc thần linh những điều dân làng mong muốn) do dân làng bầu chọn. Lễ vật dâng cúng thần nước gồm một cái đầu heo, một con gà trống, một tô rượu cần, một xâu thịt heo, một tô cơm trắng... Khi lễ vật được chuẩn bị xong, ông chủ lễ và hai người hầu lễ mặc trang phục truyền thống của dân tộc Ê Đê rất oai nghiêm trông giống người xưa ra trận tiến hành nghi lễ cúng. Ông chủ lễ đi trước tay bưng đầu heo và thanh đao, hai người hầu lễ đi sau, một người bưng thịt và cơm, người còn lại xách bầu rượu đã pha tiết heo và các lễ vật còn lại cùng đi ra bến nước. Trong lễ cúng bến nước hàng năm của người Ê Đê, những người tham dự lễ cúng có thể thay đổi nhưng người chủ lễ và hầu lễ vẫn giữ nguyên không thay đổi.

Lễ vật được đặt trên lá chuối, lá dong, tại bến nước. Hai người hầu lễ ngồi phía sau, ông chủ lễ ngồi phía trước, tạo thành hình tam giác rất mạnh mẽ như thể ba cây đại thụ chụm lại để “thành hòn núi cao” hoặc vững vàng như “kiềng ba chân”.

Thầy cúng Oi Tham, buôn Lê Diêm, thị trấn Hai Riêng (huyện Sông Hinh), nói: “Bài cúng có nội dung “Ơi giàng! Ơi thần sông, thần suối, thần núi, thần khe... về đây chứng giám ngày dân làng cúng bến nước, cầu xin các thần cho dân làng có nguồn nước dồi dào, đừng bao giờ cạn kiệt, đừng bao giờ ô nhiễm, cho dân làng no cái bụng, mạnh cái tay, khỏe cái chân, cho mưa thuận gió hòa, cho mùa màng bội thu, cuộc sống của bà con được ấm no hạnh phúc”.

Đọc xong bài cúng, chủ lễ đứng dậy bưng tô rượu cần tưới đều lên thịt, mời các thần linh xung quanh xa gần cùng hưởng. Trong lúc chủ lễ cúng ở bến nước thì dân làng đã sắp xếp mâm cỗ rượu thịt chờ sẵn. Người dự lễ mỗi lúc một đông, họ quây quần bên nhau dự tiệc ăn thịt uống rượu cần, chuyện trò. Đây là dịp sinh hoạt văn hóa cộng đồng lớn nhất trong năm của người Ê Đê. Mọi người chìm đắm trong men rượu cần, trong tiếng cồng chiêng rộn rã qua điệu nhảy Aráp như muốn gửi thông điệp với các thần linh cầu mong cho dân làng có được cuộc sống ấm no, hạnh phúc, xã hội yên bình, chung tay xây dựng buôn làng đoàn kết, tạo thành khối sức mạnh bền vững.

 TRẦN CAO TRÍ