Đồng bào dân tộc thiểu số Chăm H’roi ở Phú Yên hiện nay còn gìn giữ phong tục các lễ cúng như: Cúng bến nước, lễ mừng tuổi cho con cháu trưởng thành, cúng ăn mừng lúa mới, lễ cầu mưa, lễ bỏ mả… Trong đó, lễ cúng nhà mới là một trong những nghi lễ mang đậm dấu ấn nguyên thủy.

Trước khi xây dựng nhà mới, công việc đầu tiên của người Chăm H’roi là chọn thổ cư cao ráo, nơi gần gũi với bà con dòng tộc. Họ đặt một ché đầy nước, sau một đêm thấy ché nước vẫn còn nguyên, đó là thần linh đất đai đã cho phép cất nhà tại cuộc đất này. Tiếp theo, người chủ cúng một ché rượu, một con gà, rồi mời bà con và những người thân thích đến nhờ họ giúp như đi lấy cây, cắt tranh, chặt mây tre…

Tuy chung một mẫu nhà sàn, nhưng với điều kiện kinh tế khác nhau, các gia đình xây dựng nhà không đồng nhất về diện tích và vật liệu; có người cất hai dày (6 cột cái), gia đình nào đông con, nhiều cháu, họ cất tới bốn dày (10 cột cái), dài 20 sải tay. Dù vậy, điều không thể thiếu đó là mỗi nhà đều phải có một bếp chủ và một bếp khách ở gian đầu, gia đình nào khá giả thì có một tấm ván dài (kpan) đặt dọc theo nhà sàn để ngồi uống rượu ché.

Chúng tôi được dự một lễ cúng nhà mới của Oi Diệp ở buôn Ma Lưng, xã Cà Lúi (huyện Sơn Hòa), giữa nhà, họ đặt 3 ché rượu, 1 con heo khoảng 20kg đã làm sạch, bên cạnh đó bài trí gạo, muối và trầu cau, các thành viên trong gia đình ngồi chung quanh các lễ vật. Bắt đầu nghi lễ, chủ nhà nổi lửa bếp chủ và bếp khách. Người Chăm H’roi quan niệm rằng, lửa sẽ xua đuổi mọi điều không tốt đẹp và đem đến sự may mắn. Mọi người cùng ngồi trên ngôi nhà sàn mới thơm mùi cây gỗ, tranh tre, khói bếp lan tỏa ấm áp. Oi Brít ở buôn Ma Lăng, xã Cà Lúi là thầy cúng về nhà mới cho Oi Diệp. Oi Brít cho biết: “Sau khi chủ nhà nổi lửa bếp, thầy cúng làm lễ cầu bếp tránh lửa ăn (hỏa hoạn), mong bếp chủ lúc nào cũng đỏ lửa, thể hiện sự đủ đầy về cái ăn, cầu cho bếp khách đêm đêm bừng sáng đó là tín hiệu vui nhà có bạn bè, người thân đến thăm. Trong lễ cúng nhà mới có phần lễ rửa nhà, lấy rượu ché tưới xung quanh bếp lửa khách, nghi thức này nói lên sự trong sáng giữa chủ và khách bền lâu”. Chúng tôi còn thấy thầy cúng Oi Brít lấy một cành lá nhúng vào rượu và tiết heo quét từ cầu thang, chung quanh ngôi nhà mới, quét trên mặt cồng chiêng, mặt trống và ông cầu khấn thần nước ở suối sâu, thần núi ở trên cao, các thần linh đã nghe cùng về đây độ trì cho mọi người trong gia đình ai cũng khỏe đôi vai, mạnh đôi chân, trẻ con chóng lớn không còn địu trên lưng, ngôi nhà mới này lúa, bắp đầy dày (kho), muối không thiếu, củi lúc nào cũng chất đầy dưới chân nhà sàn…

Xong các phần nghi lễ trên là đến phần chúc mừng, người Chăm H’roi theo truyền thống mẫu hệ nên người vợ mời rượu cho bà hoặc mẹ của mình trước rồi mời họ hàng. Trong lúc mời rượu, cơm, thịt cũng dọn ra nong, nia và cồng chiêng nổi lên, khi nghe tiếng cồng chiêng mừng nhà mới, mọi người trong buôn đến chúc mừng và mang đến những ché rượu. Oi Diệp chia sẻ: “Ơn Giàng (trời) đã cho tôi có được ngôi nhà mới này, thần rừng đã cho tôi cây gỗ tốt còn bà con thương mình nên đến chung tay dựng nhà. Gia đình tôi có nhà mới rồi tối ngủ ấm áp, mùa mưa không sợ nước, mùa hè không lo cái gió nam thổi ồ ồ”.

Lễ cúng về nhà mới của người Chăm H’roi ở Phú Yên là nét văn hóa truyền thống, phong tục, tập quán độc đáo đó đã góp nhiều di sản văn hóa quý báu vào kho tàng văn hóa của cộng đồng các dân tộc Việt Nam.

TRẦN LÊ KHA