Lê Bá Thự là dịch giả nổi tiếng về văn học Ba Lan. Nhân dịp ông trình làng tác phẩm dịch thuật thứ 25 của mình, tập truyện ngắn Vợ chưa cưới chủ nhật của nữ nhà văn Hanna Samson, do NXB Phụ Nữ ấn hành, chúng tôi có cuộc trò chuyện với dịch giả này.

* Ông nhận thấy văn học có vai trò như thế nào trong mối bang giao hữu nghị giữa Việt Nam với Ba Lan, thưa ông?

- Rất nhiều người gọi tôi và các bạn dịch giả văn học Ba Lan khác là “Người nối nhịp cầu văn hóa Việt Nam - Ba Lan”. Cách gọi này cho thấy vai trò của văn học quan trọng như thế nào trong mối bang giao hữu nghị giữa Việt Nam và Ba Lan. Cho đến nay, chừng một trăm tác phẩm văn học lớn của Ba Lan đã được chuyển ngữ sang tiếng Việt. Rất nhiều tác phẩm văn học cổ điển và đương đại Ba Lan đã đến với bạn đọc Việt Nam. Thưởng thức các tác phẩm văn học Ba Lan, người đọc Việt Nam có thể khẳng định được rằng, Ba Lan quả là một cường quốc văn học với bốn nhà văn và nhà thơ đoạt giải Nobel. Đọc các tác phẩm văn học Ba Lan hẳn người Việt Nam đã hiểu được người Ba Lan xưa và nay làm ăn, sinh sống, chiến đấu, yêu, ghét, trăn trở ra sao, văn hóa và phong tục tập quán của họ như thế nào. Đọc các tác phẩm văn học của nhau, người Việt Nam và người Ba Lan, dẫu cách xa nhau trên mười ngàn cây số, ngày càng hiểu nhau hơn, yêu mến nhau hơn và hợp tác với nhau tốt đẹp hơn. Việc Tổng thống Ba Lan quyết định tặng Huân chương Công trạng Cộng hòa Ba Lan cho tôi cùng một vài dịch giả văn học Ba Lan khác của Việt Nam là một bằng chứng cho thấy văn học có vai trò quan trọng như thế nào trong quan hệ giữa hai nước và được lãnh đạo cấp cao quan tâm như thế nào.

* Không phải ai giỏi ngoại ngữ cũng có thể dịch được văn học. Duyên cớ nào đưa ông từ nhà ngoại giao trở thành dịch giả văn học Ba Lan?

- Tôi đam mê văn học từ hồi học cấp III, từng ba năm liền là học sinh giỏi văn của Trường cấp III Lam Sơn Thanh Hóa, được nhà trường cử đi thi học sinh giỏi văn toàn miền Bắc. Sau khi tốt nghiệp THPT năm 1963, tôi đã thi đỗ vào Khoa Văn Trường đại học Tổng hợp Hà Nội, nhưng sau đó lại được Nhà nước cử sang Ba Lan học Đại học Bách khoa Warszawa. Công tác trong ngành Ngoại giao nhưng trong người tôi lúc nào cũng hừng hực máu văn học. Tôi luôn nghĩ bụng, phải trở lại với văn học dẫu “văn học” đã tuột khỏi tay tôi ngày nào. Và dịch thuật là con đường khả dĩ nhất cho niềm khát khao văn học của tôi, bởi tôi thông thạo tiếng Ba Lan, lại từng là học sinh giỏi văn, đây chính là lợi thế của tôi. Tuy nhiên, đó chỉ mới là duyên cớ chủ quan, còn duyên cớ khách quan nữa. Tôi thực sự đam mê nền văn học Ba Lan, cả cổ điển cũng như đương đại, và tôi muốn đưa những tác phẩm văn học Ba Lan mà tôi mến mộ đến với bạn đọc Việt Nam. 25 tựa sách văn học Ba Lan mà tôi đã dịch và ấn hành chính là sản phẩm của những tham vọng và nỗ lực văn chương của tôi.

* Theo ông, đâu là cái khó nhất của người dịch văn học nói chung, và dịch văn học Ba Lan nói riêng?

- Tôi vẫn thường nói, tác giả viết những gì mình biết, còn dịch giả phải dịch tất cả những gì tác giả viết. Đó chính là cái khó bao trùm nhất đối với người dịch, vì người dịch luôn luôn ở vị thế thụ động. Dịch giả chẳng thể đòi tác giả phải viết những gì mình biết để cho dễ dịch, trái lại dịch giả phải dịch tuốt tuột những gì tác giả viết, bất kỳ đề tài nào, bất kỳ lĩnh vực nào, bất kỳ đối tượng nào… Cho nên ngoài những yêu cầu như phải giỏi ngoại ngữ, giỏi tiếng Việt, người dịch phải có phông văn hóa rộng là một yêu cầu không kém phần quan trọng. Người dịch càng từng trải, càng uyên thâm, càng hiểu nhiều, càng biết lắm thì càng thuận lợi, càng tự tin trong công việc, có thể chuyển ngữ đúng và hay bất kỳ tác phẩm nào của tác giả. Cái tài của người dịch cũng chính là ở đó.

Có lẽ dịch giả văn học Ba Lan hay bất kỳ dịch giả văn học nào cũng đều có những khó khăn và thuận lợi như nhau. Tuy nhiên dịch giả văn học Ba Lan phải là người am tường văn hóa, phong tục tập quán, tính cách của người Ba Lan. Các tác phẩm văn học điển hình hóa đời thường, các nhân vật văn học sống cuộc sống đời thường, họ giao tiếp, ăn nói theo ngôn ngữ đời thường, sử dụng nhiều khẩu ngữ, phương ngữ, thành ngữ đời thường, cho nên người dịch văn học Ba Lan sẽ dịch đúng và dịch hay nếu am hiểu sâu đời thường của người Ba Lan. Sẽ rất khó khăn, thậm chí thất bại, nếu dịch giả văn học Ba Lan kém hiểu biết về đời sống và không thông thạo phong tục tập quán của người Ba Lan.

* Trong số 25 tác phẩm văn học Ba Lan mà ông đã dịch và xuất bản ở Việt Nam, ông cảm thấy tâm đắc nhất với những tác phẩm nào?

- Tiêu chí chọn tác phẩm để dịch của tôi là phải hay, tôi thích và tôi cảm nhận bạn đọc của mình cũng sẽ thích. 25 tác phẩm văn học tôi đã dịch và xuất bản ở Việt Nam về căn bản đều thỏa mãn tiêu chí này. Tuy nhiên, nếu chọn ra vài tác phẩm tôi tâm đắc thì trước tiên là Pharaon - bộ tiểu thuyết lịch sử khá đồ sộ của nhà văn Boleslaw Prus, viết về Ai Cập cổ đại thế kỷ XI trước Công nguyên. Đây là một tác phẩm hay về phương diện tiểu thuyết, đồng thời cũng là một cuốn sách rất giá trị, ắp đầy những kiến thức về Ai Cập cổ đại, giúp người đọc có thể hiểu biết các pharaon - các vị vua Ai cập, khám phá các công trình thế kỷ là biểu tượng của nền văn minh Ai Cập, như kim tự tháp Kheov, tượng nhân sư và đền ngầm Horus, mê cung Lope-ro-hunt, hồ nhân tạo Moeris rộng 300 cây số vuông, tục ướp xác và các phong tục tập quán khác của người Ai Cập cổ đại. Các tác phẩm tiếp theo tôi tâm đắc là Quà của Chúa, Xin cạch đàn ông, Hy vọng, tiểu thuyết Những khoái cảm khác, Ban công lên trời, Con voi, tập truyện ngắn Vợ chưa cưới chủ nhật.

* Xin cảm ơn. Chúc dịch giả thành công với nhiều tác phẩm mới!

PHAN PHÚ YÊN (thực hiện)