Sau khi địch thất bại Buôn Ma Thuột (ngày 10/3/1975), chiến trường Tây Nguyên bị cô lập, Tổng thống Nguyễn Văn Thiệu triệu tập cuộc họp ở bán đảo Cam Ranh (tỉnh Khánh Hòa), bàn kế hoạch rút quân khỏi Tây Nguyên nhằm bảo toàn lực lượng, phòng giữ các tỉnh duyên hải miền Trung, chờ thời cơ phản kích chiếm lại Tây Nguyên.

Quyết định của Tổng thống Nguyễn Văn Thiệu

Theo tài liệu của địch để lại, tại cuộc họp, tướng Phạm Văn Phú, Tư lệnh Quân đoàn 2, Quân khu 2 báo cáo tình hình chiến sự đang diễn ra tại Tây Nguyên, ông ta nhấn mạnh: 4 sư đoàn quân Giải phóng đang phong tỏa khắp Pleiku, Buôn Ma Thuột; mọi đường ra biển đều bị cắt. Phú khẳng định “nếu rút khỏi Tây Nguyên năm nay, thì cuộc tấn công khác của Cộng sản có thể vào năm tới, sẽ mất duyên hải và mất nước”. Phú đề nghị yểm trợ không quân tối đa, được tiếp tế đầy đủ, được bổ sung quân số để bù đắp những thiệt hại nặng nề vừa qua.

Tổng thống Nguyễn Văn Thiệu nghe Phú báo cáo và đề nghị, ông lắc đầu và nói: Không có gì hết, không có người, không có thiết bị để cung cấp cho anh, quân đội đang bị phân tán một cách nguy hiểm ra khắp đất nước, cho nên phải rút khỏi các tỉnh Tây Nguyên để bảo tồn lực lượng, đưa quân về giữ đồng bằng ven biển, tiếp tế thuận lợi hơn, từ đó phản công lấy lại Buôn Ma Thuột và Tây Nguyên.

Nghe tổng thống phát lệnh không có tướng lĩnh nào có ý kiến, Thủ tướng Trần Thiện Khiêm nói, chỉ còn đường 7; một con đường cũ kỹ đi về phía đông qua tỉnh Phú Bổn từ lâu đã bỏ không, tuy không được tốt, nhưng công binh có thể khắc phục, để nhanh chóng rút theo đường này tạo được yếu tố bất ngờ, vừa không bị quân chủ lực đối phương ngăn chặn; đến cuối đường 7, bắc cầu phao vượt sông Ba, sang đường 5, đưa quân và phương tiện theo trục đường này về tập kết tại sân bay Đông Tác (Phú Yên). Khiêm giao cho tướng Phú lập kế hoạch hành quân càng nhanh càng tốt, giữ bí mật kế hoạch và thời gian, không phổ biến cho địa phương.

Phạm Văn Phú, Tư lệnh Quân đoàn II giao cho Trần Văn Cẩm lên kế hoạch hành quân; Phạm Duy Tất (Tư lệnh biệt động quân) chỉ huy hành quân, Lê Khắc Lý bảo đảm hành quân, điều động chỉ huy lực lượng và phương tiện bắc cầu phao vượt sông Ba. Sau đó Phú bay ra Nha Trang, điều phương tiện bắc cầu phao ra tập kết ở sân bay Đông Tác; lệnh cho Tỉnh trưởng Phú Yên Vũ Quốc Gia điều động Liên đoàn Bảo an 924 sang hướng Tuy Hòa 1 rải quân chốt giữ trục đường 5 từ quận Hiếu Xương lên Hòn Kén, Sơn Thành và điều tiểu đoàn biệt động quân từ Khánh Hòa ra chốt giữ từ đèo Cả đến Hòa Vinh (Tuy Hòa 1).

Linh hoạt, quyết đoán

8 giờ ngày 17/3/1975, Sở chỉ huy tiền phương của tỉnh nhận được lệnh của Quân khu 5, địch ở Tây Nguyên rút quân theo đường 7 về TX Tuy Hòa; Tỉnh đội Phú Yên điều động toàn bộ lực lượng, chặn đánh địch trên trục đường 7, không cho chúng chạy thoát, điều động Tiểu đoàn bộ binh 96 cơ động lên Củng Sơn hiệp đồng cùng với Sư đoàn 320 bộ đội chủ lực đánh địch từ Tây Nguyên xuống.

Thời điểm này, ở hướng Tuy Hòa II, Tiểu đoàn 96 đánh địch ở Hòa Định, Hòa Thắng, Đại đội 202 tập kích địch ở cứ điểm Núi Tranh, xã Hòa Quang; trên hướng Tuy Hòa 1, Tiểu đoàn 13, Tiểu đoàn 9, Tiểu đoàn 189, Đại đội 25, Đại đội 201, Đại đội 7 tổ chức hiệp đồng chuẩn bị chiến đấu các mục tiêu đã được chuẩn bị, như cứ điểm Cầu Cháy, Hòn Sặc, Hòn Kén. Trinh sát của tiền phương phát hiện địch tăng cường chốt giữ trên trục đường 5, vận chuyển phương tiện bằng máy bay tập kết ở Thạnh Hội (Sơn Hòa).

Cơ quan tham mưu dự báo, địch có thể vượt sông Ba sang đường 5, không theo đường 7 về TX Tuy Hòa, để chuẩn bị đánh địch rút theo đường 5. Chỉ huy tiền phương quyết tâm, trước tiên phải tấn công các chốt trên trục đường 5 do lực lượng bảo an chốt giữ, thực hiện đúng kế hoạch được chuẩn bị, tạo địa bàn; có hậu phương, bảo đảm tấn công địch đúng kế hoạch và các mục tiêu đã được chuẩn bị. Đây là quyết tâm táo bạo, linh hoạt, quyết đoán, dám chịu trách nhiệm của người chỉ huy trước cấp trên.

Chiều 17/3, bộ phận đi đầu của địch tháo chạy từ Tây Nguyên đến Củng Sơn, tập kết ở ngã ba Thạnh Hội để chuẩn bị bắc cầu phao vượt sông Ba.

Theo kế hoạch đêm 18, rạng ngày 19/3, tiền phương trực tiếp chỉ huy Tiểu đoàn 13 cùng một bộ phận hỏa lực của Tiểu đoàn trợ chiến 189 tấn công tiêu diệt cứ điểm Cầu Cháy, sau đó trụ lại đánh địch phản kích; Đại đội 25 tập kích cứ điểm Hòn Sặc; Đại đội 201 tập kích cứ điểm Hòn Kén, làm thương vong một số, địch hoang mang, hoảng sợ. Tiểu đoàn 9 tập kích quân địch ở Mỹ Thạnh Đông, Mỹ Thạnh Trung, diệt một bộ phận và trụ lại đánh địch phản kích…

Để chuẩn bị đánh quân địch từ Tây Nguyên xuống, chỉ huy tiền phương bố trí lại lực lượng, sử dụng Đại đội 377 huyện Tuy Hòa 1, Đại đội 7 đặc công và một đại đội bộ binh Tiểu đoàn 13, đánh quân địch từ phía đông phản kích lên, tiêu diệt từng bộ phận, ngăn chặn, tạo điều kiện cho các đơn vị của tỉnh tập trung tiêu diệt quân địch từ Tây Nguyên xuống.

Từ ngày 19-25/3/1975, địch phản kích quyết liệt từ hai hướng nhưng đều bị ta chặn đánh quyết liệt, giữ vững trận địa, chia cắt hai cánh quân, không cho chúng bắt liên lạc được với nhau. Cánh quân Tây Nguyên xuống, thiếu lương thực, thiếu nước uống nhưng chúng rất ngoan cố phản kích liên tục để tìm đường tháo chạy. Bộ đội ta ngoan cường bám trụ quyết tâm tiêu diệt không cho địch chạy thoát. Ngày 24/3, Trung đoàn 64 (Sư đoàn 320) truy kích địch theo trục đường 7 đến tây Củng Sơn bắt liên lạc được với Tiểu đoàn 96 địa phương, tổ chức tấn công quận lỵ Củng Sơn; phát hiện đánh chiếm yếu khu Phú Đức, Tuy Bình. Địch phát hiện bộ đội chủ lực của ta truy kích nên ra lệnh thả bom phá cầu phao bắc qua sông Ba; vội vã điều động máy bay, pháo binh, bắn phá quyết liệt trên trục đường 5 để yểm trợ cho bộ binh chúng tháo chạy. Các tiểu đoàn bộ binh của ta vận động tấn công, chia cắt địch trên trục đường 5, bắt sống hàng ngàn tên, số còn lại ra đầu hàng, thu hàng trăm xe các loại.

Cuộc rút quân từ Tây Nguyên xuống đồng bằng của địch thất bại hoàn toàn vào trưa 25/3/1975. Ta tranh thủthời cơ địch đang hoang mang dao động, khẩn trương chuẩn bị chiến trường, nhanh chóng tổ chức khắc phục tháo gỡ bom mìn, tổ chức hiệp đồng phân công nhiệm vụ chuẩn bị nổ súng tấn công giải phóng TX Tuy Hòa.

Đập tan kế hoạch “rút lui chiến lược”

Chiến thắng Đường 5 thể hiện tính chủ động, quyết đoán, táo bạo, linh hoạt, trách nhiệm cao của người chỉ huy trong điều hành cơ quan giúp việc, chuẩn bị mọi tình huống, trong điều kiện bị động chuyển sang chủ động, về tổ chức nắm địch, chuyển phương thức tác chiến, phù hợp đánh địch giành thắng lợi.

Chiến thắng Đường 5 là sự vận dụng linh hoạt, sáng tạo đường lối chiến tranh nhân dân, dựa vào sức mạnh của quần chúng, tạo ra cơ sở vật chất, thực hiện lấy ít đánh nhiều, lấy thô sơ chống lại phương tiện hiện đại.

Chiến thắng Đường 5 thể hiện vai trò của bộ đội địa phương trong phối hợp chiến dịch, bảo đảm tác chiến trên một hướng có khả năng tiêu hao tiêu diệt, ngăn chặn địch để phối hợp với bộ đội chủ lực, thực hiện mục tiêu của chiến dịch.

Chiến thắng Đường 5 là một mốc son hào hùng của quân và dân Phú Yên trong chiến dịch mùa Xuân 1975, đập tan kế hoạch “rút lui chiến lược” của địch, tạo thuận lợi cho Sư đoàn 320 chủ lực phối hợp với quân và dân địa phương tấn công, nổi dậy giải phóng Phú Yên ngày 1/4/1975, góp phần to lớn vào Chiến dịch Hồ Chí Minh lịch sử giải phóng hoàn toàn miền Nam vào ngày 30/4/1975 thống nhất đất nước.

Đại tá TRẦN VĂN MƯỜI

Nguyên Chỉ huy trưởng Bộ CHQS tỉnh Phú Yên