Phú Yên có một tập quán đẹp là đến ngày mùng 8 tháng Giêng hằng năm, lãnh đạo các cấp và nhân dân về dâng hương tưởng niệm 54 công nhân lao động đã bỏ mình khi xây dựng đập Đồng Cam. Cũng ở đây, ngày 26/8/1949 hơn 60 cán bộ, chiến sĩ Đại đội 200, Tiểu đoàn 365 anh hùng (thuộc Trung đoàn chủ lực 80-83 LK V) đã anh dũng hy sinh bảo vệ đập Đồng Cam khỏi bị giặc Pháp phá hoại.

Đến đập Đồng Cam, nhiều người quan tâm đến bia kỷ niệm ghi tên những người đã khuất trong quá trình xây dựng đập. - Ảnh: M.NGUYỆT

Thập kỷ 30 (1924-1932) thế kỷ trước, người Pháp đã cho xây dựng đập Đồng Cam để tăng năng suất lúa cánh đồng Tuy Hòa (nay là Tây Hòa, Đông Hòa, Phú Hòa) nhằm tận thu khai thác thuộc địa. Nhưng khi chính quyền đã về tay nhân dân thì năm 1949, chính giặc Pháp lại đưa quân đến đặt mìn (6 thùng thuốc nổ TNT) phá hủy đập Đồng Cam. Theo lịch sử Tiểu đoàn 365 và ở trang 200 quyển Địa chí Phú Yên có ghi: Giữa trưa ngày 26/8/1949, Tiểu đoàn 365 được lệnh bôn tập lên đập Đồng Cam chống giặc. Anh em quên cả ăn uống. Gặp địch, tiểu đoàn đã chiến đấu kiên cường, kịp thời chặn tay kẻ địch phá đập, thu 6 thùng thuốc nổ TNT và hơn 20 súng các loại, giải thoát 90 đồng bào bị địch bắt và giành lại 500 con bò, ngựa chúng cướp của dân. Ta hy sinh hai trung đội và 3 cán bộ đại đội. 60 liệt sĩ đã hy sinh trong ngày 26/8/1949.

Ở đây, 54 công nhân đã hy sinh khi xây dựng đập thì cũng có 60 liệt sĩ Tiểu đoàn 365 anh hùng đã hy sinh bảo vệ đập. Thiết nghĩ, bên tượng đài tưởng niệm công nhân cũng nên có một tượng đài nữa tưởng niệm liệt sĩ bảo vệ đập để người dân cùng đến thắp hương vong linh những người đã có công với dân, với nước trong thời kỳ đó.

NGÔ SAO KIM