Đến với đập Tam Giang (huyện Tuy An), bạn sẽ có được cảm giác nhẹ nhàng, với không khí yên bình. Phía trên con đập là mặt nước phẳng lỳ rộng hàng trăm hécta tưởng như không chảy, chỉ gợn xao khi làn gió núi thổi qua. Những căn nhà nhỏ với cảnh vật hoang sơ, những rặng tre xanh hai bên bờ sông, với những con người chân chất, thật thà miền sông nước tạo nên một bức tranh thật độc đáo.
Đập Tam Giang được xây dựng ở hạ lưu sông Cái, dưới phân lưu của 2 dòng sông; bờ tả là sông Nhân Mỹ (sông Vét), bờ hữu là sông Phường Lụa (sông Hà Yến) trước khi đổ ra biển Đông.
Ý tưởng xây dựng con đập
Từ lâu, người dân ở hạ du sông Cái (phía dưới quốc lộ 1), phải lên rừng chặt những cây gỗ, cây lau cỏ bó lại… xuôi theo sông Cái về đến thôn Bình Hòa, xã An Dân; tại đây tạo lập một con đập bằng việc đóng cọc, chắn ngang dòng sông bằng các cây gỗ to, thả chèn các bó lau sậy thành con đập dâng nước để đưa nước về đồng. Sau mỗi mùa mưa lụt lại bị nước cuốn trôi, phải làm lại từ đầu; công việc cứ lặp đi lặp lại, năm này qua năm khác rất mệt nhọc, vất vả. Người dân chỉ ước mơ có con đập bằng bê tông để thay cho đập đưa nước về đồng, và là con đê kết nối hai thôn Bình Hòa, xã An Dân với thôn Hội Tín, xã An Thạch.
Thế rồi ước mơ đã trở thành hiện thực, đập Tam Giang được xây dựng năm 1962. Theo ông Dương Văn Hưởng, kỹ sư công tác lâu năm trong ngành Thủy lợi tại Phú Yên, 4 đập (Tam Giang, Đá Vải, Hà Yến và Đồng Kho) được thiết kế, thi công cùng thời, do các kỹ sư người Việt thuộc Nha Thủy nông thiết kế; đều là đập dâng để đưa nước về đồng phục vụ sản xuất nông nghiệp; khi nước lớn thì tràn qua, toàn bộ con đập chìm trong nước.
Mục tiêu xây dựng là tạo con đập dâng nơi hạ lưu sông Cái, đưa nước về sông Phường Lụa và sông Nhân Mỹ tưới cho 1.800ha lúa nước thuộc 3 xã An Thạch, An Cư và An Dân, huyện Tuy An; đồng thời bổ sung nguồn nước ngọt cho đầm Ô Loan. Trên sông Phường Lụa còn có 4 đập nhỏ là Hà Yến, Đồng Kho, Ông Tấn và đập Giới Dện điều phối nước tưới cho các cánh đồng. Đập Tam Giang như phép màu biến dòng sông Ngân Sơn (phía trên đập), quanh năm nước đầy ăm ắp, dâng nước về sông Phường Lụa và sông Nhân Mỹ, làm cho vùng đất này thêm trù phú, cây cối xanh tươi, xóm làng yên vui.
Đập Tam Giang có chiều dài 800m, chiều cao mặt đập là 3,55m (so với mặt nước biển); đập được thiết kế mặt cắt ngang 3 cấp, thấp về phía hạ lưu. Hai cấp dưới xây phẳng, cấp trên cùng có rất nhiều cửa van xả nước, phía trên cửa xả là mặt đập rộng hơn 1m, mùa khô ta có thể đi bộ, xe đạp, xe máy qua lại. Đập Tam Giang được xây dựng bằng bê tông cốt thép, mùa khô lộ ra con đập trông đồ sộ và vững chắc.
Theo ông Dương Văn Hưởng, đập được sửa chữa vào năm 1988 và đến năm 1991-1992 sửa chữa lớn công trình; khi sửa có khoan, bơm bê tông xi măng bịt những nơi bị nứt, rò rỉ nước từ trong lòng đập; bọc lại toàn bộ con đập bằng bê tông cốt thép, tăng độ bền cho công trình; nâng cao cốt mặt đập lên khoảng 20cm để tăng cường khả năng nguồn nước tưới cho sản xuất nông nghiệp. Ngày nay, đập Tam Giang còn là nguồn nước chính cung cấp cho đô thị Tuy An.
Vùng đất đẹp, nhiều di sản
Đứng trên bờ sông Cái nhìn toàn cảnh đập Tam Giang đẹp mê hồn, nước tràn qua 2 cấp phía dưới tựa như hai tấm lụa vắt ngang sông, hàng trăm cửa xả nước ở cấp thứ ba tung bọt trắng xóa, phía trên mặt đập người xe qua lại. Sông nước Tam Giang hòa quyện với xóm làng, núi rừng tỏa khói lam chiều, như thước phim nhuộm màu xanh ngọc bích.
Khi đặt chân đến đây, tâm hồn bạn đón nhận sự thoải mái, nhẹ nhàng hơn như đã trút hết nhọc nhằn, lo toan của cuộc sống. Nhìn con đập bề thế, vững chải; sông Ngân Sơn, sông Hà Yến mặt nước trong xanh màu ngọc bích, tạo nên bức tranh lung linh và huyền ảo của vùng đất “xứ hoa vàng”.
Đến với đập Tam Giang, các bạn đừng quên thưởng thức các món ăn đặc sản, như món cá mương nướng cuốn bánh tráng mềm thơm ngon, món lẩu cá diếc ngọt lịm, món cá chình được chế biến phong phú. Khung cảnh các nhà hàng dưới rặng tre xanh, bên bờ sông với bếp lửa hồng, nơi đây bạn được thử món ăn cá chình nướng giòn giòn, dai dai, beo béo rất chi là hợp khẩu vị và giàu chất dinh dưỡng.
Cũng tại nơi này có nhiều di sản, các bạn có điều kiện tham quan khám phá kỹ thuật nung gốm sứ Quảng Đức; thăm bến cảng Tiên Châu, thành An Thổ vang bóng một thời; tham quan các công trình tôn giáo cổ kính như nhà thờ cổ Mằng Lăng, chùa Cổ Lâm Hội Tôn, chùa Đá Trắng; các danh lam thắng cảnh đẹp mê hồn như Gành Đá Đĩa, đầm Ô Loan, về thăm văn hóa đá làng Phú Hạnh, xã An Ninh Đông.
Đập Tam Giang - một công trình cấp nước phục vụ sản xuất nông nghiệp; khi Tuy An trở thành đô thị “Biển - Di sản - Dịch vụ phức hợp” thì đập Tam Giang cùng các di sản nơi đây sẽ góp phần tôn tạo vùng đất này càng thêm xinh đẹp và giàu bản sắc.
KTS HOÀNG XUÂN THƯỞNG
