Tháng 5/1959, đồng chí Nguyễn Hồng Châu (tức Năm Phổ) Bí thư Tỉnh ủy Phú Yên đi họp Khu ủy Khu V, để nghiên cứu học tập Nghị quyết 15. Cũng trong thời gian này, đồng chí Trần Suyền (Sáu Râu) Phó Bí thư Tỉnh ủy được đoàn cán bộ Trung ương cục từ Nam Bộ ra Bắc do đồng chí Lê Duẩn, Ủy viên Bộ Chính trị, dẫn đầu, trên đường đi ghé vào Đắk Lắk mời một số đồng chí lãnh đạo các tỉnh Khu V đến để đồng chí nắm tình hình, trao đổi kinh nghiệm, truyền đạt bản Nghị quyết 15 của Ban Chấp hành Trung ương.

Đồng chí Nguyễn Duy Luân (Chín Cao) - nguyên Bí thư Tỉnh ủy Phú Yên trong kháng chiến chống Mỹ, một trong những cán bộ lãnh đạo chủ chốt cuộc Đồng khởi Hòa Thịnh

Sau 3 ngày, đồng chí Trần Suyền về đến nhà, họp ngay một số đồng chí Tỉnh ủy báo cáo tình hình làm việc với đồng chí Lê Duẩn ở Đắk Lắk, số anh em có mặt vô cùng phấn khởi và chủ trương làm thí điểm diệt tên ác ôn Thống Cường, đại diện xã Xuân Phước, có nhiều nợ máu với nhân dân ở tại Suối Trâu ngay trên đường ra vào căn cứ của Tỉnh ủy, rất trở ngại cho việc đi lại hoạt động của cách mạng.

Đồng chí Nguyễn Hồng Châu (Năm Phổ) Bí thư Tỉnh ủy về tổ chức Đại hội đại biểu Đảng bộ tỉnh Phú Yên lần thứ nhất, để kiểm điểm tình hình 5 năm qua và tổ chức học tập nghiên cứu Nghị quyết 15.

Đoàn đại biểu Huyện ủy Tuy Hòa 1 đi dự Đại hội đại biểu Đảng bộ tỉnh lần thứ nhất gồm 3 đồng chí Lê Xuân Mai (Sáu Lục) - Bí thư Huyện ủy, Nguyễn Duy Luân (Chín Cao), Bùi Tân (Bảy Tính) - Thường vụ Huyện ủy. Về đến cơ quan Huyện ủy tổ chức cho Ban Chấp hành Huyện ủy nghiên cứu học tập Nghị quyết 15 đề ra các phương án thực hiện nghị quyết này từng bước và báo cáo quyết tâm cho Thường vụ Tỉnh ủy thông qua bước đầu.

Ngày 11/11/1960, tổ chức diệt Nguyễn Y Chi, nhân viên cảnh sát quận kiêm Trưởng cuộc cảnh sát xã Hòa Mỹ, thu 2 súng (1 súng ngắn, 1 tiểu liên) diệt tên Nguyễn Ân, trưởng thôn Phước Giang, xã Hòa Xuân, có nhiều nợ máu. Sau các trận diệt ác này, phong trào cách mạng đã phát triển nhanh chóng đều khắp, nhân dân vô cùng phấn khởi, lực lượng cơ sở phát triển ngày càng đông, bộ máy tề ngụy cơ sở ở nông thôn, miền núi tan rã, số cầu an lưng chừng bỏ việc, số viết thư xin đầu thú, số ngoan cố ban đêm trốn vào quận, tỉnh để ngủ, số có liên hệ với cơ sở ra sức thanh minh, chúng không làm hại cách mạng…

Trước tình hình thuận lợi đó, Huyện ủy Tuy Hòa 1 báo cáo phương án cụ thể cho Thường vụ Tỉnh ủy và xin cho Huyện ủy Tuy Hòa 1 làm thí điểm “Phát động quần chúng nổi dậy lật đổ bộ máy ngụy quyền ở cơ sở, dựng lên bộ máy chính quyền cách mạng của nhân dân” bằng bạo lực chính trị của quần chúng là chủ yếu, có sự hỗ trợ của lực lượng vũ trang (phong trào đồng khởi).

Phương án được chọn là lấy xã Hòa Thịnh làm thí điểm đồng khởi đầu tiên ở đồng bằng được Huyện ủy Tuy Hòa rất công phu tỉ mỉ, chính xác, trình Thường vụ Tỉnh ủy phê duyệt.

Thường vụ Tỉnh ủy cử đồng chí Huỳnh Lưu (Bảy Già), Tỉnh ủy viên, đến Tuy Hòa làm phái viên để theo dõi thực hiện phương án này; đồng thời chi viện cho Huyện ủy Tuy Hòa một tiểu đội vũ trang được huấn luyện, trang bị đầy đủ vũ khí gồm 5 đồng chí: Lê Thạnh (Hai Nóc), Dương Dụ (Mười Đẹt), Nguyễn Mi, Nguyễn Văn Bảy, Võ Sanh (2 tiểu liên, 1 súng ngắn, 2 súng trường), do đồng chí Sáu Soạn làm tiểu đội trưởng.

1. Đồng chí Lê Xuân Mai (Sáu Lục), Bí thư Huyện ủy Tuy Hòa 1 (1957-1960); 2. Đồng chí Bùi Tân (Bảy Tính), Ủy viên Thường vụ Huyện ủy Tuy Hòa (1960); 3. Đồng chí Lê Thạnh (Hai Nóc), cán bộ Huyện ủy Tuy Hòa 1 (1960); 4. Đồng chí Dương Dụ (Mười Đẹt), cán bộ vũ trang được phân công tham gia Đồng khởi Hòa Thịnh

Huyện ủy sử dụng 3 đội vũ trang tuyên truyền của huyện ở miền Đông, miền Tây, miền Trung gồm 20 đồng chí, vài cây súng ngắn, còn chủ yếu là loa, pháo, búa tạ, để đập cửa vào nhà và 10 cán bộ nhân viên Huyện ủy để phục vụ cho buổi mít tinh.

Đồng chí Huỳnh Lưu - đại diện Tỉnh ủy, đồng chí Bí thư Huyện ủy cùng 2 ủy viên Thường vụ đều xuất quân ra trận để bảo đảm chắc thắng. Đồng chí Huỳnh Lưu và đồng chí Bí thư Huyện ủy được phân công cánh chính trụ sở xã và chuẩn bị mít tinh. Đồng chí Nguyễn Duy Luân cánh Mỹ Trung bắt đại diện Nguyễn Khái. Đồng chí Bùi Tân cánh Phú Hữu bắt Nguyễn Tín, phó đại diện xã.

Đúng giờ G, 3 cánh quân đều nổ súng tấn công vào các mục tiêu đã quy định, đánh tan trung đội dân vệ, diệt trung đội phó ngoan cố, thu toàn bộ vũ khí (27 súng trường và 2 tiểu liên), đạt yêu cầu thắng lợi, dùng đèn pin và pháo nổ làm tín hiệu, phát loa kêu gọi nhân dân xuống đường hô khẩu hiệu, kéo đến địa điểm mít tinh, đưa phó đại diện Nguyễn Tín thú tội trước nhân dân, y xin tha tội chết và từ nay không làm tay sai cho giặc, nhân dân ta tha tội chết cho y và tuyên bố xóa bỏ ngụy quyền tay sai của Mỹ - Diệm, lập nên chính quyền cách mạng của nhân dân, kêu gọi 45 thanh niên xung phong thoát ly tham gia bộ đội cách mạng (trong số này có 3 dân vệ làm cơ sở cùng thoát ly).

Hàng tấn lương thực, thực phẩm được chuẩn bị đầy đủ để đưa về căn cứ nuôi bộ đội…

Đúng 2 giờ sáng, cuộc mít tinh kết thúc thắng lợi, lực lượng cách mạng rút về căn cứ Đồng Tàu an toàn tuyệt đối.

Tiếp tục bổ sung lực lượng, tăng cường trang bị vũ khí cho các đội vũ trang tuyên truyền, nhanh chóng tỏa về đơn vị liên tục thực hiện các phương án tiếp theo, mở rộng đồng khởi tại các xã Hòa Mỹ, Hòa Đồng, Hòa Tân, Hòa Xuân, Hòa Hiệp, Hòa Vinh, vũ trang tuyên truyền diệt ác ôn, tổ chức mít tinh, tuyên bố xóa bỏ ngụy quyền địch, lập chính quyền cách mạng của nhân dân, động viên nhân tài vật lực, kêu gọi thanh niên thoát ly, làm cho địch bị động lúng túng không kịp trở tay để hỗ trợ cho trọng điểm Hòa Thịnh.

Suốt một tháng liên tục đồng khởi, hàng ngàn thanh niên Hòa Hiệp, Hòa Thành, Hòa Vinh, Hòa Tân tiếp tục thoát ly, có đêm 40-50 thanh niên ra căn cứ để tham gia cách mạng.

Địch bằng mọi giá đưa đến tại Hòa Thịnh một đại đội bảo an gian ác nhất để củng cố ngụy quyền Hòa Thịnh, do tên đại đội trưởng bảo an làm đại diện xã (quân quản) và bắt bổ sung lập một trung đội dự bị thuộc tổng đoàn dân vệ quận Tuy Hòa, 30 tên được huấn luyện trang bị đầy đủ để thay cho trung đội dân vệ vừa bị ta đánh và giải tán.

Tuy có đại đội bảo an và có trung đội biệt kích dân vệ mới nhưng vẫn ngày ở, đêm về Tuy Hòa ngủ, nhằm hàng ngày trấn an để bọn ngụy quyền các xã yên tâm làm việc.

Nắm được quy luật hoạt động của chúng, ngày 12/1/1961, ta dùng một tiểu đội tăng cường đầy đủ vũ khí (đội công tác huyện) do đồng chí Bùi Tân (Bảy Tính) chỉ huy phục kích bất ngờ ngay tại cầu gỗ Bầu Sét, thôn Mỹ Hòa, dọc theo bờ sông, có cơ sở theo để nắm tình hình địch, báo tin thường xuyên cho đơn vị phục kích.

Đúng 15 giờ, trung đội dân vệ biệt kích tranh thủ rút về trước, đại đội bảo an còn đang ở tại chợ Mỹ Xuân, toàn trung đội biệt kích dân vệ lọt vào ổ phục kích, ta nổ súng chặn đầu khóa đuôi kêu gọi toàn trung đội đầu hàng. Ta bắt sống 29 tên thu 29 súng trường, 2 súng tiểu liên. Ta điều chúng vào rừng thôn Mỹ Cảnh giáo dục và thả chúng về với gia đình, ta rút về căn cứ an toàn.

Sau trận đánh này, địch thú nhận: “Ngày 12/1/1961 vừa qua, một trung đội biệt kích thuộc tổng đoàn dân vệ quận Tuy Hòa do một trung sĩ bảo an chỉ huy đi đến xã Hòa Thịnh, lúc trở về quận lỵ vào khoảng 13 giờ cùng ngày, toán quân đến gần cầu gỗ Bầu Sét thuộc thôn Mỹ Hòa thì lọt ổ phục kích của địch, trung sĩ chỉ huy lập tức ra lệnh chống trả nhưng tất cả dân vệ không nổ súng bắn lại mà còn đưa tay đầu hàng. Sau đó, Việt cộng tập trung tất cả dân vệ tước 29 súng trường kiểu 86/93 và 2 tiểu liên M38 với 600 viên đạn cỡ 80 ly và 225 viên đạn 765. Lấy vũ khí xong, Việt cộng bắt tất cả dân vệ đi theo chúng. Đúng 16 giờ cùng ngày thả về đủ số… Từ sau sự “Bộc khởi” quân sự lẫn chính trị của Hòa Thịnh rồi tiếp đến nhiều xã trong tỉnh đều có Việt cộng xuất hiện, tuyên truyền quấy rối và sát hại một số cán bộ quốc gia, làm cho cán bộ hạ tầng cơ sở rất hoang mang sợ sệt, hầu hết số cán bộ địa phương ở xã ban đêm đều tản cư ra tỉnh hoặc huyện, không dám ngủ ở nhà”. (Trích báo cáo Trưởng ty công an Phú Yên (ngụy) Lê Quang Cẩn gởi cho Tỉnh trưởng Phú Yên ngày 12/1/1961).

Qua Đồng khởi Hòa Thịnh, Huyện ủy Tuy Hòa kiểm điểm đánh giá: Đồng khởi Hòa Thịnh chứng minh rõ sự đoàn kết thống nhất giữa ý Đảng lòng dân, thể hiện lòng trung thành không gì lay chuyển nổi của Đảng bộ và nhân dân xã Hòa Thịnh với cách mạng.

Thắng lợi Đồng khởi Hòa Thịnh đã chứng minh đường lối, phương châm đấu tranh của Đảng hoàn toàn đúng đắn, hợp lòng dân, đồng thời thể hiện sự vận dụng lãnh đạo của Huyện ủy Tuy Hòa là sáng tạo và sát đúng.

Việc chọn xã Hòa Thịnh làm thí điểm “Đồng khởi” là chính xác, thể hiện lòng tin của Đảng với nhân dân Hòa Thịnh, biết dựa vào lực lượng chính trị của nhân dân, phát động nhân dân đứng lên phá xiềng xích, gông cùm, kiềm kẹp của địch để tự giải phóng cho mình.

Qua Đồng khởi Hòa Thịnh kẻ địch từ huyện đến xã bộc lộ rõ bộ mặt phi nghĩa, hèn nhát, yếu kém về chính trị, sa sút cực độ về tinh thần, rệu rã về tổ chức. Điều đó biểu hiện nguy cơ sụp đổ không thể tránh khỏi của chúng.

NGUYỄN DUY LUÂN

Nguyên Ủy viên Trung ương Đảng, nguyên Bí thư Tỉnh ủy Phú Yên