Đất cội nguồn phát tích dân tộc Việt, Phú Thọ hiện có bốn bảo vật quốc gia thời đại Hùng Vương, gồm: Tượng Mẫu Âu Cơ, Trống đồng Đền Hùng, Bộ khóa lưng bằng đồng và Sưu tập Nha Chương. Đây là những di sản vật thể đặc biệt quý hiếm, lắng đọng giá trị văn hóa, lịch sử hàng nghìn năm dựng nước, giữ nước của cha ông.

Theo đánh giá của các chuyên gia văn hóa và các nhà nghiên cứu, các bảo vật ở vùng đất Tổ mang đậm dấu ấn thời gian, văn hóa và tín ngưỡng. Đây là những bảo vật gắn liền với thời đại Hùng Vương, mang những giá trị trường tồn, lan tỏa trong đời sống cộng đồng.

Trống đồng Đền Hùng

Bảo vật Trống đồng Đền Hùng được tìm thấy vào năm 1990 tại đồi Phân Ngùi, xã Hy Cương, TP Việt Trì, tỉnh Phú Thọ. Ra đời từ nền văn hóa Đông Sơn gắn liền với thời kỳ các Vua Hùng dựng nước Văn Lang - Nhà nước đầu tiên của dân tộc, trống đồng Đền Hùng có đường kính mặt 93cm, đường kính đáy 94cm, cao 66cm, trọng lượng 90kg, làm bằng chất liệu đồng thau, thuộc loại Hêgơ I, nhóm C.

Trống đồng Đền Hùng. Ảnh: CTV

Đây là trống Đông Sơn có kích thước lớn nhất trong tổng số trống Đông Sơn đã biết ở Việt Nam và Đông Nam Á. Mặt trống được đúc dày, chính giữa là đĩa mặt trời, viền quanh đĩa mặt trời là 3 đường chỉ nối tạo thành 3 đường tròn đồng tâm, tạo ra 2 ô khoảng không ngăn cách với 9 vòng hoa văn trang trí.

Thân trống được chia làm 3 phần, gồm: Tang trống tiếp giáp với mặt trống phình ra có đường kính 1m, cao 18,5cm, được trang trí bằng hình những hoa văn cách điệu nằm trong một vành hoa văn gồm 5 vành nhỏ theo thứ tự từ trên xuống. Lưng trống cao 27cm, đường kính 80cm, có 8 khung hình chữ nhật là những hình hóa trang cách điệu xen kẽ với các vành thẳng đứng. Chân đế phình hơn phần thắt, đường kính 98cm, phần tiếp giáp với phần thắt là 2cm, không có trang trí, rồi đến các vành tròn đồng tâm. Với kỹ thuật đúc đồng, trang trí đỉnh cao, trống đồng Đền Hùng đã lưu giữ, phản ánh chân thực tư duy và cuộc sống sinh hoạt của con người thời đại Hùng Vương.

Theo các nhà khảo cổ học, trong tổng số gần 1.000 trống đồng Đông Sơn được tìm thấy đến nay, đây là chiếc trống đồng thuộc loại Hêgơ I duy nhất tìm được quanh khu vực Đền Hùng nói riêng và khắp vùng tả ngạn sông Thao (từ Lào Cai về đến Việt Trì).

Tượng Mẫu Âu Cơ

Được công nhận là Bảo vật quốc gia năm 2020, Tượng Mẫu Âu Cơ hiện được thờ trong hậu cung tòa chính điện Đền Mẫu Âu Cơ (xã Hiền Lương, huyện Hạ Hòa). Tượng Mẫu là hiện vật gốc, độc bản, chứa đựng nhiều yếu tố nghệ thuật cung đình của triều đình nhà Nguyễn, mang sự khác biệt hoàn toàn về phong cách, bố cục, trang phục, hoa văn trang trí và kỹ thuật so với những tượng Mẫu Tam Phủ, Tứ Phủ, Mẫu Đông Cuông.

Bảo vật quốc gia Tượng Mẫu Âu Cơ đang được thờ tại Đền Mẫu Âu Cơ, xã Hiền Lương, huyện Hạ Hòa. Ảnh: CTV

Tượng được tạc trên chất liệu gỗ mít, sơn son thếp vàng, có chiều cao tổng thể 149cm, chiều dày nhất 39cm, chiều rộng nhất 44cm. Tượng ngồi trên bệ kỳ lân, hai tay đặt trên gối với các ngón tay trong thế kết ấn được đặt trong lòng ngai. Tượng mang phong thái hiền thục nhưng rất uy nghi, đường bệ, đúng với tư chất của bậc Quốc Mẫu. Khuôn mặt thánh thiện với vầng trán cao, sống mũi dọc dừa, tai chảy, cổ cao ba ngấn, đầu đội vương miện. Tượng có thân hình thon thả, mềm mại, khoác trên mình hai lớp áo được trang trí hoa văn cầu kỳ, chạm khắc tinh xảo. Áo khoác buông phủ tới tận mũi hài, đặt trên bệ kỳ lân nằm phủ phục.

Bộ khóa đai lưng

Được khai quật vào năm 1976 tại Di chỉ khảo cổ học Làng Cả, phường Thọ Sơn, TP Việt Trì, Bảo vật quốc gia Bộ khóa đai lưng bằng đồng là hiện vật độc bản đầu tiên và duy nhất đến nay được tìm thấy tại Phú Thọ. Bộ khóa đai lưng dài 21cm, rộng 5,5cm, nặng 380gr được làm từ chất liệu đồng thau, gồm có 8 con rùa móc lại với nhau.

Bộ khóa đai lưng bằng đồng. Ảnh: CTV

Bộ khóa gồm hai bộ phận có cấu tạo gần giống nhau về hình dáng, song ở phần đầu của mỗi bộ phận lại khác nhau, một bên có hai vòng tròn kín, còn một bên có móc hở để móc vào vòng tròn kia. Mỗi bộ phận dài 12,5cm, khi hai bộ phận móc vào nhau tạo thành bộ khóa đai lưng đẹp mắt và độc đáo.

Ở mặt ngoài của mỗi bộ phận là hình bốn con rùa cách điệu xen lẫn hoa văn xoắn ốc hình chữ S; ở bộ phận khóa có hai vòng tròn kín, phần đầu là hình con rùa nằm hai bên, chính giữa hình hai con rùa là hoa văn hình chữ S... Bộ khóa đai lưng là hiện vật tiêu biểu của văn hóa Đông Sơn cách ngày nay khoảng 2.500 năm, tượng trưng cho quyền lực, gắn liền với thủ lĩnh thời Hùng Vương.

Bộ sưu tập Nha Chương

Nhắc đến hiện vật thời đại Hùng Vương và giai đoạn văn hóa Phùng Nguyên ở Phú Thọ, không thể không nhắc tới một báu vật đặc biệt là những chiếc nha chương. Bảo vật quốc gia này là minh chứng quan trọng trong việc nghiên cứu sự ra đời và phát triển của thời đại Hùng Vương, vùng đất cội nguồn của dân tộc Việt Nam. Bảo vật quốc gia Bộ sưu tập Nha Chương gồm bốn chiếc, là hiện vật quý hiếm, sản phẩm của văn hóa Phùng Nguyên - giai đoạn đầu tiên trong quá trình hình thành và phát triển Nhà nước Văn Lang thời các Vua Hùng dựng nước.

Bảo vật quốc gia Bộ sưu tập Nha Chương. Ảnh: CTV

Đến nay, Sưu tập Nha Chương duy nhất chỉ được phát hiện tại vùng đất Phú Thọ - địa bàn quanh khu vực Đền Hùng - Kinh đô đầu tiên của Nhà nước Văn Lang, hiện trong cả nước chưa địa phương nào ở Việt Nam phát hiện hiện vật tương tự. Sự độc đáo của Sưu tập Nha Chương nằm ở chất liệu bằng đá ngọc, sử dụng các kỹ thuật chế tác như ghè, đẽo, khoan, cưa... tạo các rãnh nhỏ đối xứng nhau, các lỗ thủng xuyên tâm rất tinh xảo.

Bên cạnh đó là kỹ thuật mài nhẵn, đánh bóng, mài vát hình chữ V, hình đuôi cá đạt trình độ thẩm mỹ cao. Việc lựa chọn chất liệu đá ngọc và sử dụng kỹ thuật chế tác đá tương thích đã làm nên nét độc đáo của chiếc nha chương, đây là những vật phẩm bằng đá lớn nhất trong sưu tập đá của văn hóa Phùng Nguyên.

Theo các nhà nghiên cứu, nha chương như một biểu tượng quyền lực của nhà vua và quyền uy tù trưởng; chỉ xuất hiện, tồn tại trong văn hóa Phùng Nguyên kéo dài khoảng 500-600 năm, cách ngày nay dưới 3.500 năm; là nguồn tư liệu lịch sử bằng hiện vật vô cùng giá trị, đại diện cho thời đại các Vua Hùng dựng nước.

Hiện nay, nha chương ở Việt Nam mới chỉ được phát hiện 8 chiếc tại 2 di chỉ khảo cổ Phùng Nguyên và Xóm Rền của tỉnh Phú Thọ. Việc nghiên cứu, tìm hiểu về những chiếc nha chương cho thấy vùng đất Tổ Phú Thọ chính là quê hương tập trung nhiều những hiện vật điển hình, đặc sắc của nền văn hóa Phùng Nguyên, góp phần hình thành nên nhà nước Văn Lang thời đại các Vua Hùng.

***

Ông Nguyễn Đắc Thủy, Giám đốc Sở VHTT&DL tỉnh Phú Thọ khẳng định: “Những bảo vật quốc gia thời đại Hùng Vương là những giá trị văn hóa độc đáo, mang tinh hoa thời đại, thể hiện giá trị nền văn minh lúa nước, nghệ thuật tạo tác, trí tưởng tượng bay bổng và óc sáng tạo của các bậc tiền nhân; chứa đựng giá trị khoa học quý giá và hơn hết, đây là minh chứng rõ ràng, chân thực về lịch sử dựng nước, giữ nước của dân tộc. Các hiện vật được tìm thấy, lưu giữ đã chứng minh văn hóa thời đại Hùng Vương tồn tại trên địa bàn tỉnh Phú Thọ từ lâu đời.

Trong đó, Bảo vật quốc gia Tượng Mẫu Âu Cơ có giá trị độc bản, gắn với văn hóa thời đại Hùng Vương là hiện vật chứng minh cho tín ngưỡng thờ Mẫu ở Việt Nam. Điểm đặc biệt, đây là tín ngưỡng thờ người Mẹ sinh ra dân tộc Việt, gắn liền với cuộc sống nhân sinh, lịch sử dân tộc và quá trình khai sinh lập ấp, hình thành dân tộc… khẳng định truyền thống đạo lý uống nước nhớ nguồn của dân tộc Việt”.

HÀ TRANG