Đền thờ Tiền hiền Củng Sơn (thị trấn Củng Sơn, huyện Sơn Hòa) là chứng tích vật chất quan trọng về quá trình hình thành cộng đồng dân cư người Việt tại khu vực phía Tây đồng bằng Tuy Hòa theo trục sông Ba, trong thời kỳ khẩn hoang mở mang vùng đất Phú Yên dưới thời phong kiến. Với những giá trị về lịch sử và văn hóa, đền thờ Tiền hiền Củng Sơn đã được công nhận là di tích lịch sử - văn hóa cấp tỉnh. Đây cũng là địa điểm sinh hoạt văn hóa, tín ngưỡng tâm linh truyền thống của dân cư khu vực huyện lỵ Sơn Hòa.

Từ TP Tuy Hòa, theo quốc lộ 25 đi về hướng tây khoảng 45km là đến thị trấn Củng Sơn; đi hết đường Trần Phú trong khu vực nội thị đến khu phố Tây Hòa, tiếp tục rẽ trái khoảng 300m là đến di tích.

Dấu tích người lập làng

Đền thờ Tiền hiền Củng Sơn nằm ở phía Đông của khuôn viên có diện tích 1.055m². Nguyên trước đây, đền thờ là một kiến trúc nhà lá mái, nhưng đã bị đổ sập từ trước năm 1975. Đến năm 2002, người dân khu phố Đông Hòa và khu phố Tây Hòa đóng góp công sức, tiền bạc để phục dựng đền thờ trên vị trí cũ. Hiện tại, đền thờ Tiền hiền Củng Sơn nằm khiêm tốn, quay mặt về hướng nam với 1 cổng chính, 2 cổng phụ, sân và nhà Tiền hiền.

Các bậc cao niên nơi đây cho rằng: Đền thờ Tiền hiền Củng Sơn thờ ông Ngô Thàng, chỉ được lưu truyền trong ký ức dân gian ở Củng Sơn, cho đến nay chưa thấy tài liệu thành văn nào nhắc tới. Bằng chứng duy nhất còn tồn tại hiện nay ở Củng Sơn là khu mộ nằm cách di tích khoảng 300m về hướng tây bắc.

Khu mộ này được xây dựng bằng vật liệu kiên cố, trong đó một ngôi được cho là của tiền hiền và một ngôi được cho là của con trai tiền hiền. Bia của ngôi mộ nằm phía tay phải đề 3 chữ Hán lớn “Tiền hiền mộ” xây dựng vào năm 2003. Bia của ngôi mộ nằm phía tay trái viết bằng chữ quốc ngữ “Phần mộ con trai ngài tiền hiền, cải táng ngày 20/6/2011 năm Tân Mão”.

Theo nhà nghiên cứu Trần Sĩ Huệ, trong một bài văn tế các anh linh tổ chức tại Củng Sơn vào năm 1956 có nhắc đến nhân vật Ngô Di, là người có công đầu trong việc kết lập làng xóm ở Củng Sơn mà không thấy nhắc đến Ngô Thàng. Từ đó, ông đặt giả thuyết có thể Ngô Di và Ngô Thàng chỉ là một nhân vật có công lao trong việc tạo lập vùng đất Củng Sơn. Hiện nay, trong số dòng họ định cư lâu đời ở Củng Sơn có dòng họ Ngô nhưng số lượng hộ gia đình không nhiều.

Gìn giữ cho đời sau

Theo UBND thị trấn Củng Sơn, đền thờ Tiền hiền Củng Sơn được người dân đóng góp trùng tu, sửa chữa lại vào năm 2002. Từ đó đến nay, cứ đều đặn vào ngày 26 tháng Giêng và tháng 8 âm lịch, Nhân dân khu phố Tây Hòa và thị trấn Củng Sơn lại tổ chức dâng hương để tưởng nhớ các bậc tiền nhân đã đến xứ Củng Sơn từ lúc hoang sơ của thế kỷ XIX, khẩn hoang, lập đất, với mong ước quê hương được bình yên, người dân được hạnh phúc.

Năm 2018, đền thờ Tiền hiền Củng Sơn được UBND tỉnh xếp hạng di tích lịch sử cấp tỉnh. Năm 2020, UBND thị trấn và Ban quản lý Đền thờ Tiền hiền Củng Sơn đã vận động gần 500 triệu đồng thực hiện sửa chữa, nâng cấp cổng và sân đền, xây lại tường rào bảo vệ để khu vực di tích thêm phần khang trang, đáp ứng nhu cầu chiêm bái của người dân địa phương.

Ông Bùi Văn Thương, Chủ tịch UBND thị trấn Củng Sơn cho biết: Vừa qua, UBND thị trấn phối hợp với Trung tâm VHTT&TTTH huyện Sơn Hòa tổ chức lễ hội Tiền hiền Củng Sơn năm 2024. Lễ hội diễn ra với các hoạt động: Rước linh, lễ tế và giỗ tiền hiền theo nghi thức truyền thống. Ngoài ra, ban tổ chức còn tổ chức các hoạt động văn hóa - thể thao như: Thi đấu cờ tướng, đẩy gậy, kéo co...

“Đây là lần đầu tiên ngày giỗ tiền hiền được nâng cấp, phát triển về nghi thức, đồng thời có thêm phần hội giới thiệu các giá trị văn hóa truyền thống của người dân Củng Sơn và của dân tộc đến với đông đảo công chúng, thu hút sự quan tâm của các cấp, ngành. Qua đó góp phần nâng cao đời sống tinh thần cho người dân địa phương, giúp thị trấn Củng Sơn có thêm nguồn lực xây dựng và phát triển trong thời gian tới”, ông Thương cho biết thêm. 

THIÊN LÝ