Theo sử sách, năm Quang Hưng thứ 20 (tức năm Đinh Dậu - 1597), Tổng trấn Tướng quân Nguyễn Hoàng ban lệnh cho Quyền uy Tuy Viễn huyện, An Biên trấn quan Lương Văn Chánh đưa dân đến các xứ Cù Mông, Bà Đài, Bà Diễn, Đà Niễu, từ đầu nguồn đến cửa biển, khai khẩn đất hoang, xây dựng nhà cửa, lập thành xóm ấp.

Thần đầu miếu - Ảnh: VIỆT PHƯƠNG

Quyền uy Tuy Viễn huyện, An Biên trấn quan Lương Văn Chánh đã chiêu mộ hơn 3.000 người Việt từ các vùng Thanh Nghệ và từ Thuận Quảng để thực hiện công cuộc mở đất. Công cuộc khai mở đất đai gắn liền với quy dân lập làng, khẩn hoang đến đâu thì hình thành xóm ấp đến đó. Vị tướng tài ba đưa lưu dân mở mang bờ cõi được hậu thế tôn vinh là Thành hoàng đất Phú Yên, người dân gọi ông là Lương Phù Già với lòng biết ơn sâu sắc.

Năm Minh Mạng thứ 3 (1822), vua sắc phong Phù Nghĩa hầu Lương Văn Chánh là Thượng đẳng thần, tức Thần đầu. Tại thôn Phú Lương, xã An Phú (TP Tuy Hòa), miếu thờ Thần đầu cổ kính vẫn được người dân địa phương nghiêm cẩn khói hương. Theo TS Nguyễn Văn Thưởng (Trường đại học Phú Yên), tác giả công trình nghiên cứu Lương Văn Chánh - thân thế và sự nghiệp (NXB Từ điển bách khoa, năm 2011), ngôi miếu này được xây dựng sau khi vua Minh Mạng sắc phong Phù Nghĩa hầu Lương Văn Chánh là Thượng đẳng thần. “Sau khi có sắc phong, người dân tưởng nhớ công lao to lớn của Phù Nghĩa hầu Lương Văn Chánh nên xây dựng ngôi miếu này để tôn kính ông. Vì vậy, ngôi miếu này có tên Thần đầu miếu, nghĩa là miếu thờ Thần đầu của vùng đất Phú Yên”, TS Nguyễn Văn Thưởng giải thích.

Phía trước Thần đầu miếu có bệ thờ, tiếp theo là bức bình phong, trên đó con lân đắp nổi được ghép từ những mảnh sành. Trên lưng kỳ lân có hình mặt trời và mây vờn bay. Trí tưởng tượng và khả năng sáng tạo của người xưa thật đáng khâm phục!

Cũng theo TS Nguyễn Văn Thưởng, trên bình phong từng có hai câu đối. Và nơi hai trụ cổng vuông cao ở hai bên bức bình phong từng có hai con chó đá “làm nhiệm vụ” giữ miếu. Phía sau Thần đầu miếu, cây cổ thụ xòe tán rộng như muốn chở che ngôi miếu này. Phía trước miếu có một cây bàng cổ thụ rợp bóng mát.

Liên quan đến Phù Nghĩa hầu Lương Văn Chánh, ở xã Hòa Phú (huyện Tây Hòa) có một di tích lịch sử mà không nhiều người biết, đó là mộ Tần thục phu nhân Lê Thị Loan - người bạn trăm năm của Phù Nghĩa hầu. Ngôi mộ được xây theo hình mui thuyền, trông rất mềm mại, thanh thoát. Theo các tài liệu, mộ Tần thục phu nhân Lê Thị Loan trước đây nằm cách vị trí này chừng 50m. Khi người dân đào mương dẫn nước, mộ bà được đưa đến đây. Ngôi mộ được xây vào năm 1930.

Một người họ Lương ở thôn Phú Nông (xã Hòa Bình 1, huyện Tây Hòa) nói rằng dân trong vùng đều biết di tích này. Vào ngày giỗ danh nhân Lương Văn Chánh, hậu duệ của Thần hoàng cũng đã đến tu tảo mộ Tần thục phu nhân.

Bên cạnh nơi an nghỉ của Tần thục phu nhân Lê Thị Loan có một ngôi mộ với tấm bia rất đặc biệt, ghi tên Lương Văn Cảnh. Từ các nghiên cứu sử liệu, TS Nguyễn Văn Thưởng cho hay ngôi mộ này được xây dựng trước khi mộ Tần thục phu nhân được chuyển đến đây. Ông Lương Văn Cảnh có mối quan hệ với Phù Nghĩa hầu Lương Văn Chánh, thể hiện ở tấm bia này. Trên bia có ghi hai chữ “Việt cố”, theo các nhà sử học thì chỉ được tạc vào thời chúa Nguyễn khai hoang mở cõi về phía Nam. “Trên tấm bia ghi rất rõ: Hiển khảo Lương Văn Cảnh nhị lang thần ân chi mộ. Ông Lương Văn Cảnh là cháu của Phù Nghĩa hầu Lương Văn Chánh, cũng gắn với quá trình mở đất của Phù Nghĩa hầu ở phía Nam sông Ba. Ông Lương Văn Cảnh tham gia vào quá trình này và được chôn cất tại nơi này. Đây là tấm bia rất đặc biệt, được làm từ đá mài”, TS Nguyễn Văn Thưởng cho biết.

Những di tích lịch sử liên quan đến Phù Nghĩa hầu Lương Văn Chánh được người đời sau gìn giữ, nhân lên niềm tự hào về một chặng đường gian nan song rạng rỡ của tiền nhân.

YÊN LAN