Trong ký ức của nhiều người Tuy Hòa, vó ngựa lọc cọc cùng tiếng lục lạc leng keng là âm thanh vô cùng quen thuộc mỗi sớm mai, khi xe ngựa từ các vùng quê Hòa Ðịnh, Hòa Thắng, Hòa Trị, Hòa Thành… chở hàng về phố. Lọc cọc… lọc cọc… Vó ngựa gọi ngày lên. Nó thấm vào tâm tưởng người Tuy Hòa, như dân quê thương tiếng chim chìa vôi mỗi sáng.

Mỗi sáng. Bốn giờ rưỡi, một người đàn ông trung niên ở xã Hòa Thắng (huyện Phú Hòa) thức dậy, lục tục chuẩn bị xe. Trong chuồng, con Tía đã thức giấc từ sớm, phe phẩy đuôi đợi chủ. Người đàn ông thắng ngựa vào xe. Khi bóng đêm chưa tan và ngày chưa tới, con Tía bắt đầu khua vó trên đường quê đẫm sương. Hai bên đường, những cánh đồng hãy còn ngái ngủ.

Thị xã ngày trước có bến xe ngựa ngay cạnh chợ, nơi hàng chục chiếc xe từ nhiều ngả tụ họp về. Trong khi chủ xe đợi khách bán mua, những con ngựa thong thả nhai cỏ, uống nước mật, đôi khi còn gây gổ, choảng nhau bằng những cú đá hậu. Theo thời gian, bến xe trở nên khang trang, không còn là nơi dành cho ngựa. Từ giữa thập niên 1990, xe ngựa lui dần về các chợ quê. Trên những con phố ngày càng tấp nập đông vui, tiếng vó ngựa lọc cọc ngày càng thưa vắng. Ngày tết cũng thưa vắng dần hình ảnh xe ngựa chở đám trẻ con náo nức du xuân. 

CHUYỆN NGƯỜI, CHUYỆN NGỰA

Giờ đây, chỉ còn hai chú ngựa nhẫn nại khua vó trên đường đêm, chở hàng từ quê về ngoại ô thành phố, trong đó có con Tía của anh Đoàn Hồng Lộng - người đã “nối nghiệp” xà ích của cha ngót một phần tư thế kỷ.

Anh Lộng 45 tuổi, người gầy gầy, da sạm nắng. Con ngựa tên Tía có tuổi đời bằng nửa số tuổi của chủ. Là ngựa lai nên nó “đô con” hơn ngựa cỏ, lông mướt rượt, trông khá đỏm dáng. Từ Đà Lạt, con Tía về với gia đình anh Lộng cũng khá lâu rồi. “Hồi đó, vợ chồng tui mót hết tiền trong nhà, bán luôn con heo chưa tới lúc xuất chuồng mới góp đủ 28 triệu đồng mua ngựa; xe thì đặt nẫu đóng bên Phú Lâm”, anh Lộng kể. Lúc mới vào nghề, người cầm dây cương còn “non tay”, ngựa cũng chưa quen đường sá nên cỗ xe thường lao xuống ruộng. Xe hư, phải sửa; hàng hóa hư, phải đền. Sau vài sự cố thì anh Lộng có kinh nghiệm.

Với vợ chồng anh Lộng, chiếc xe ngựa là kế sinh nhai, nuôi hai đứa con ăn học. Trời chưa sáng, anh và con Tía bắt đầu hành trình chở hàng. Ai kêu gì chở nấy, từ nông sản cho tới bàn tủ gỗ. Quãng đường hơn 10 cây số, con Tía đi gần tiếng đồng hồ là tới nơi. Nghỉ ngơi, chờ đợi, rồi chủ và ngựa chở hàng về; đồ nhựa, đồ nhôm… đủ cả. “Khi nào có công chuyện quan trọng hoặc trời bão thì mới nghỉ, còn không tui chạy miết cho tới 29 tết”, anh Lộng cho biết. Khi chủ tất bật dọn dẹp nhà cửa và đón tết, con Tía tha hồ nghỉ ngơi. Nó thảnh thơi ăn cỏ, uống nước mật cho tới mùng 7, mùng 8 tết thì trở lại với công việc thường ngày.

Theo lời anh Lộng, thu nhập từ một ngày chạy xe ngựa bằng tiền công phụ hồ, nhưng chi phí mua thức ăn cho ngựa cũng không ít. Con Tía đích thị là một cái “máy xay”. “Mỗi ngày nó ăn một bao cỏ, 2kg lúa, 1kg gạo xay và uống 3, 4kg mật. Con ngựa ăn suốt cho tới lúc ngủ”, anh Lộng vui vẻ kể.

Với xà ích này, nuôi ngựa cũng giống như… nuôi con, phải cho ăn uống đầy đủ dinh dưỡng thì mới khỏe mạnh. “Nó làm cho mình, mình phải tưng tiu”, anh Lộng nói. Con ngựa cũng không thể chân trần kéo xe hàng ngày mà phải đóng móng sắt. Một bộ móng sắt giá 50.000 đồng, gửi mua tận Bình Định.  

Anh Lộng nói ngựa cũng như người, có con hiền lành, nghịch ngợm, có con nóng nảy, cộc cằn. Khi bị chủ đánh đau, có con ngựa nổi cáu, giơ hai chân sau lên đá. Con Tía thuộc týp hiền lành nên chủ càng thương.

Chất hàng lên xe ngựa - Ảnh: PHƯƠNG TRÀ

XE NGỰA ĐÃ XA

Một người dân ở phường 4 (TP Tuy Hòa) kể rằng nhiều năm trước, mỗi sáng có khoảng 5, 6 chiếc xe ngựa từ Phú Hòa chở hàng về Tuy Hòa, tập trung tại một điểm trên đường Nguyễn Công Trứ. Sau khi xe ngựa không được phép vào nội thành, một số xà ích giải nghệ; người có điều kiện hoặc gom góp, vay mượn được thì mua xe tải nhỏ, tiếp tục kiếm sống bằng việc vận chuyển hàng hóa. Anh Đoàn Xuân Sang, một cựu xà ích ở Phú Hòa, cho hay: “Tôi bán ngựa và xe cho một người ở Ninh Hòa (Khánh Hòa), sau đó mua xe tải nhỏ chở hàng. Gần 20 năm gắn bó với nghề, cũng nhớ lắm chớ, nhưng bây giờ nhiều thứ đã thay đổi…”. Theo lời anh Sang, bây giờ, nuôi một con ngựa không hề đơn giản. Có những lúc đường mật “đứt” hàng, phải mua… đường cát pha cho ngựa uống. Móng sắt cũng gửi mua ở xa. Nhiều thứ bất tiện quá nên anh Sang chuyển từ xe ngựa lên xe tải nhỏ. Không có điều kiện “lên” xe tải, cũng chưa thể chuyển nghề, anh Lộng và một xà ích đồng hương tên Nguyễn Chí Đức vẫn gắn bó với cỗ xe lọc cọc. Có điều họ phải thay đổi hành trình. Con Tía chẳng phàn nàn về điều đó, chỉ cần lúc nào cũng có cỏ tươi, nước mật cho nó là được.

Trong ký ức của anh Lộng vẫn còn hình ảnh những chuyến xe ríu rít tiếng cười khi chở đám trẻ con du xuân trong mấy ngày tết. Đứa nào cũng xúng xính quần áo mới, gương mặt rạng rỡ như mùa xuân. Giờ, thi thoảng anh nhận “sô” chở khách du lịch thăm thú làng quê, thắng cảnh. Du khách đến từ phương Nam háo hức trèo lên chiếc xe giản dị. Và trong khi con Tía khua vó lọc cọc trên đường, họ thích thú ngắm cảnh, chụp ảnh. Tiếng cười của khách làm anh Lộng thấy vui lây.    

Anh xà ích mơ đến một ngày con Tía lọc cọc khua vó trên những nẻo đường du lịch của quê hương mình. Khi đó, tiếng vó ngựa hẳn sẽ rộn ràng, phấn chấn…

PHƯƠNG TRÀ