Ông Ma Thìn, người duy nhất còn nắm công thức bào chế độc dược từ Lon chi ngăng.

Ngày xưa, tổ tiên người Bana đã lấy nhựa Lon chi ngăng bào chế trộn với một số hợp chất gia truyền mang tính dân gian rồi tẩm vào các mũi tên, dự trữ trong nhà dùng để bảo vệ buôn làng, săn bắt thú rừng, nhất là những loại thú dữ. Bí quyết về cách bào chế độc dược hiện nay còn rất ít người biết. Tuy nhiên, cách giải loại độc dược này đến nay vẫn là một ẩn số.

HUYỀN THOẠI TÊN ĐỘC TRỪ GẤU DỮ

Tình cờ, trong chuyến leo núi gần đây để tìm hiểu về chứng tích kỳ vĩ vùng căn cứ cách mạng của quân và dân Phú Yên một thời ở làng Đồng, xã Phú Mỡ, huyện Đồng Xuân, chúng tôi được anh La Chí Cường - người dẫn đường - kể chuyện về huyền thoại Brăm chi ngăng (tiếng Bana: Mũi tên độc). Anh hỏi tôi có muốn biết về loài cây lạ, được người Bana dùng để lấy nhựa tẩm tên độc ở vùng núi này không? Thế là tôi theo anh lội rừng suốt mấy giờ đồng hồ đi tìm loài cây lạ. Từ làng Đồng, chúng tôi xuôi theo con suối Mằng Quân cách chân núi KonClo hơn 1km. Trước mắt chúng tôi là một cây thân cao vút, phần gốc to cỡ ba người ôm, cành lá sum suê giữa núi rừng cao lộng gió. Hình ảnh đầu tiên rất dễ nhận thấy là từ gốc lên cao trên 2m, xung quanh thân cây chi chít những vết thẹo ụn lên, hằn chằng chịt do những vết dao rìu băm chặt để lấy nhựa mủ.

Theo già làng Ma Doãn (nay đã ngoài 80 tuổi), đó là những vết rạch có từ trước thời Pháp thuộc tới tận bây giờ. Loài cây này tiếng Bana gọi là Lon chi ngăng, có nhựa cực độc. Kể về sức mạnh chiến tích và huyền thoại của dân làng với nhựa cây này, cụ Ma Doãn bồi hồi nhớ lại: “Thời ông nội tôi (cách đây hơn trăm năm), vùng làng Đồng này có một con gấu ngựa dữ tợn. Khi gặp người dù xa hay gần, nó lập tức xông thẳng vào vật ngã, dày xéo cho đến chết, rồi móc đi đôi mắt. Năm nào dân trong vùng cũng có một vài người chết vì nó. Tương truyền rằng, vì loài gấu ngựa có mắt xuôi nên chúng ghét con người có đôi mắt ngang, chúng mới kị thế.

Một lần ông Ma Ngoe - già làng suối Cát đi rừng đốn cây gặp phải nó và ông đã bị chết thảm. Ông Ma Bá (con ông Ma Ngoe) vào rừng tìm thấy xác cha, vác xác cha về làng, gào khóc thảm thiết vì thấy mặt cha không còn đôi mắt. Ngay đêm hôm đó, già làng đã tổ chức họp dân bàn cách tiêu diệt con gấu ngựa thành “tinh” này. Ma Bá, tay cung thiện xạ của làng đã xung phong, thề phải tiêu diệt bằng được con gấu ngựa, trước là để trả thù cho cha, sau là phòng hậu họa cho dân làng. Ngày ngày, Ma Bá vác cây cung to, có cánh dài hai thước, mang sau lưng ống tên tẩm độc, lầm lũi vào rừng sâu. Gần một tuần băng rừng lội suối, lên gềnh, xuống thác, Ma Bá đã tìm ra khu rừng con gấu thường ẩn trú.

Ông Bá tìm một chỗ kín lặng lẽ mai phục. Hôm đó mặt trời vừa đứng bóng, con gấu ngựa màu nâu xám xuất hiện, cách Ma Bá chừng 100m. Ông bình tĩnh, nhẹ nhàng giương cung, lắp tên, trườn người ra hét to “gấu dữ”; con gấu nghe thấy tiếng người lập tức lồng lên, cất chân trước, bờm dựng đứng. Ma Bá đưa cung lên vai, nhắm đích vào nách bên trái mà bắn.

Khi nghe tên trúng “phập” vào ức trái của gấu, Bá lách người trú ẩn và cứ thế, vừa giương cung, lắp tên, vừa bắn, vừa di chuyển, chạy qua, lách lại theo kiểu chữ chi. Ông vẫn nghe sau lưng tiếng gầm gừ, bổ nhào chụp đuổi của gấu. Bắn cho đến lúc sờ ống tên sau lưng không còn mũi nào, Ma Bá bèn quăng cung bỏ chạy một mạch về làng. Hôm sau thanh niên cả làng theo Ma Bá vào rừng thì thấy xác con gấu chết, trên người phủ đầy mũi tên. Đó là chuyện xảy ra từ thời trước. Điều kỳ bí là tổ tiên người Bana và rộng hơn là các dân tộc anh em trên dãy Trường Sơn - Tây Nguyên thời xa xưa đã phát hiện ra loại độc dược vô cùng bí hiểm để phòng giữ buôn làng, săn bắt thú rừng, trong khi họ không hề biết về hóa học, thí nghiệm là gì mà chỉ làm theo kinh nghiệm.

BÍ TRUYỀN CÁCH BÀO CHẾ

Dù trong làng có nhiều người biết cây Lon chi ngăng là loài cây có nhựa độc, nhưng công thức bào chế thì không phải ai cũng biết. Hiện nay tại làng Đồng, xã vùng cao Phú Mỡ chỉ còn duy nhất ông Ma Thìn, năm nay đã ngoài 60 tuổi, người giữ bí truyền các thành phần chế ra loại độc dược này.

Ông La Chí Cường dưới gốc cây Lon chi ngăng cổ thụ ở làng Đồng, xã Phú Mỡ, huyện Đồng Xuân, Phú Yên.