Xóm Chiếu Phú Tân (xã An Cư, huyện Tuy An) bên đầm Ô Loan là một trong những làng nghề truyền thống lâu đời trên 100 năm. Mùa thu hoạch, gà gáy, đầu hôm…, nông dân lội ruộng thu hoạch lác, rộn vang tiếng cười.

Tháng sáu, cao điểm của mùa thu hoạch lác. Nhiều tay máy chuyên và không chuyên đến đây săn ảnh, quay phim. Nhiều người chụp hình nông dân gặt lác ngoài ruộng rồi theo họ về nhà. Khi họ nhuộm lác còn leo lên mái nhà, tìm kiếm những bức hình đẹp.

Lác… bơi qua sông

Vợ chồng ông Phan Tiến ở thôn Phú Tân 1 gặt lác trên cánh đồng Gò Bùn (xã An Cư). Bà khom lưng cắt, còn ông giũ sạch rác rồi bó lại thành từng bó to, vác chất đống trên bờ. Ông Tiến cho hay: Cánh đồng này nằm trên đầm Ô Loan nên thường nhiễm mặn, cây lúa chịu đời không nổi nên chỉ có cây lác phát triển. Qua lời kể của những người cao niên trong xóm thì cánh đồng lác này có từ xa xưa, hàng trăm năm tuổi.

Cũng theo ông Tiến, không phải như cây lúa phải cày sạ hoặc cấy theo mùa vụ. Đối với ruộng lác, cứ cắt xong để gốc rồi gieo phân xuống là lác lại lên xanh. Khi lác ra bông, cây lác già là thu hoạch. Đối với việc để gốc lác, phân nước đầy đủ phải đến 9 năm mới thành cói. So với lác thì cói cọng nhỏ hơn, chỉ to bằng chân nhang. Còn ruộng ngập khô xen kẽ 2-3 năm là lồi gốc. Khi trồng lại thì cày, bứng bụi lác non ôm theo nồi đất trồng sâu xuống, khi bén rễ thì gieo phân. “Trước đây do chưa có các loại phân bón như DAP, NPK nên cánh đồng này gọi là đồng cói. Khi đan chiếu thì gọi là chiếu cói. Còn nay phân thuốc đầy đủ, cây lác ăn phân, to cao cắt về chẻ làm đôi để dệt”, ông Tiến nói.

Đồng lác trải rộng, một nửa diện tích nằm ở phía bên kia sông Gò Bùn, một nhánh từ sông Kỳ Lộ chảy qua cầu Lò Gốm đổ vào đầm Ô Loan. Bên đó không có đường nội đồng nên để vận chuyển những bó lác to về nhà, bà con làng chiếu Phú Tân phải bắt lác… bơi qua sông, cặp vào mé đầm Ô Loan ăn sâu vào đồng lác. Từng bó lác được kết thành bè rồi dùng sức người kéo, đẩy cho lác nối đuôi nhau qua sông.

“Cảnh lác bơi qua sông hiếm có nên nhiều người đến săn ảnh, quay phim. Hôm rồi có người đến ngồi trên bờ ruộng nhiều giờ liền để chờ chụp tấm hình bè lác”, ông Tiến cười nói.

Đang cắt lác, ông Bùi Văn Thảo dừng liềm cho biết: Cách đây 3 hôm, có mấy người vác camera, máy ảnh đến canh me chụp ảnh, quay phim. Ruộng lác phía bên kia sông hôm đó không có người cắt nên họ năn nỉ tôi lùa bó lác xuống nước cho lác bơi để họ chụp ảnh, quay phim. Ruộng nhà tôi ở bên này, lác không biết bơi nhưng cũng đành phải bắt lác bơi vì có tiền bồi dưỡng xứng đáng công cáng bỏ ra. Có tay máy bắt diễn đi diễn lại mấy lượt, họ nói sao mình làm vậy.

Lác sau khi xuống nước lên bờ, có người chất lên xe công nông, có người chở bằng xe gắn máy đưa về nhà. Những cọng lác to sau đó được chẻ làm hai rồi đem ra đường bê tông ven đầm Ô Loan phơi khô.

Bè lác qua sông. Ảnh: DƯƠNG THANH XUÂN

Sắc màu của lác

Lác phơi 2 nắng là khô rồi đem nhuộm xanh, đỏ, vàng, tím để dệt chiếu. Người dệt chiếu ở Phú Tân nhuộm lác bằng cách nấu nước sôi bỏ màu vô rồi trụng. Trong 4 màu xanh, đỏ, vàng, tím muốn nhuộm màu gì thì cho màu đó vào, lần lượt hết màu này đến màu khác. Nhuộm lác là công đoạn quan trọng, đòi hỏi người thợ phải có tay nghề và kinh nghiệm. Nấu nồi nước sôi, cho màu vào rồi chỉ trụng sơ qua, nếu ngâm lâu thì nước sôi làm cho lác chín mềm, cọng lác sẽ bở rệt. Để giữ màu lâu hơn và sắc nét, khi lác ngậm màu thì đem phơi nắng ngay. Bà Trần Thị Hạnh, người có tay nghề lâu năm ở làng chiếu này, nói: Khi còn ở ngoài đồng thì người ta bắt lác bơi qua sông, qua đầm. Về nhà rồi thì lại bắt lác chui vô nồi. Có người chụp hình ngoài ruộng rồi hỏi thăm theo về nhà. Khi bà con nhuộm lác mấy ổng còn leo lên mái nhà chụp xuống. Có người chụp lia chụp lịa, xoay trở góc cạnh cả trăm tấm hình.

Cũng theo bà Hạnh, không phải mới đây mà từ thời còn mặc quần ống thụng, người ở xóm Chiếu Phú Tân đã lên phim, ảnh…“Người dệt chiếu thường đắp lò nhuộm lác. Có người kê 3 hòn đá chẻ làm cái bếp trước sân. Có lúc gặp gió mạnh, ngọn lửa tạt ra khỏi đít nồi, cùng với đó nước sôi văng ra màu xanh, đỏ, vàng, tím, bốc khói. Có tấm hình bà con đang phơi lác giữa trưa. Lại có tấm hình dính đứa nhỏ ẵm em lấp ló gần đó, làm xao động lòng người. Mỗi khi được xem những tấm hình này thấy cũng thú vị”, bà Hạnh chia sẻ.

Nghề chiếu… công đôi

Lác sau khi nhuộm màu, người ta đem phơi khô dệt chiếu. Theo nhiều người ở xóm Chiếu Phú Tân, nghề gì làm một mình, ăn một mình được chứ nghề đan chiếu thủ công phải làm công đôi, tức 2 người. Người đẩy lác vào khung, người kia cầm khung thao tác dập. Còn khi thu hoạch cắt lác cũng công đôi: người cắt, người giũ. Thường mỗi bó lác nặng bằng 10 bó lúa nên đòi hỏi phải 2 người mới khuân nổi.

Đan chiếu công đôi. Ảnh: MẠNH HOÀI NAM

Cái khó trong khâu thu hoạch là cắt lác về tìm chỗ phơi khô. Nếu để lâu bó lác đổ mồ hôi, mềm ợt. Vậy nên, thu hoạch lác từng đợt, một ngày cắt không quá 10 bó, phơi khô rồi cắt đợt khác.

Chị Nguyễn Thị Tâm, người dân của làng nghề này, cho hay: Tôi làm nghề sơn móng tay móng chân nhưng đến mùa thu hoạch lác thì nghỉ vài ngày về phụ ba tôi. Khi phơi lác, phải thức trưa canh sợ trời mưa giông. Nếu lác bị ngấm nước mưa thì trở màu đỏ bầm, phải bỏ công phơi liên tiếp 4, 5 nắng nữa mới khô.

Mỗi năm thu hoạch lác 2 vụ, tháng 4 và tháng 8 âm lịch. Đến mùa thu hoạch, từ gà gáy, người dân làng chiếu đã ra các cánh đồng Gò Bùn, Đồng Dỡ, Gò Giữa lội ruộng cắt lác. Trên những cánh đồng lác, từ 10-14 giờ, vì không có bóng cây nên nắng ở đây là nắng giữa trời nắng ra. Đang giữa mùa hè, nên bà con đi làm sớm để đến nửa buổi sáng là về tránh nắng. Buổi chiều đi muộn, làm thêm ban đêm, đến đỏ đèn mới về.

Ở xóm Chiếu Phú Tân, ngoài những người làm nghề bằng dệt thủ công, một số hộ đã sắm máy móc làm xưởng dệt. Lác khô cân cho xưởng 18.000 đồng/kg. Trung bình 1 sào lác thu 6 triệu đồng/vụ, chi phí các khâu hết 3 triệu đồng. Có người trồng 2 sào lác, phơi khô bán cho xưởng 1 sào, còn 1 sào để lại dệt thủ công. Cũng có người trồng 1 sào lác phơi khô được 30 bó, bán cho xưởng 20 bó, còn nhín lại 10 bó để dệt thủ công lúc nông nhàn, lấy công làm lời. Người dân xóm Chiếu Phú Tân dệt hai loại chiếu. Chiếu thường là chiếu giữ màu tự nhiên của lác và chiếu bông là chiếu nhuộm. Hiện một đôi chiếu bông rộng 1,5m được bán với giá 80.000 đồng, còn chiếu thường 50.000 đồng. Một ngày công đôi dệt được 3 đôi chiếu.

Trước đây, xóm Lưới Gõ (thôn Phú Tân 1) chuyên nghề thả lưới bắt cá ở đầm Ô Loan, giờ nhiều người làm nghề dệt chiếu. Đi trên đường bê tông ven đầm Ô Loan qua xóm Lưới Gõ, đâu đâu cũng nhìn thấy lác nhuộm xanh, đỏ, vàng, tím phơi ngoài trời cùng những chiếc chiếu thành phẩm trải khắp sân chờ đem đi tiêu thụ. 

MẠNH HOÀI NAM