Kỳ cuối: Hariharalaya - cố đô trước Angkor Thom

Cách TP Siem Reap 15km, ngôi làng Roluos thuộc phạm vi thành phố cổ Hariharalaya, ngày xưa là nơi các vua Khmer đầu tiên chuyển thủ đô từ núi Kulen về. Tại đây, ba ngôi đền đã được xây dựng để thờ cúng các vị thần Hindu.

Nằm sát bên quốc lộ 6, du khách dễ thấy ngay ngôi đền Preah Ko, theo tiếng Khmer có nghĩa là “Bò thần” do vua Indravarman I xây dựng vào năm 879 để thờ thần Shiva và mang tên bò Nandi, vật cưỡi của Shiva. Sau nhiều thế kỷ bỏ hoang, ngôi đền được phát quang từ trong rừng rậm vào những năm 1930.

Thuộc về nhóm đền tháp cũ và cách xa quần thể đền Angkor nổi tiếng nên chỉ những du khách ưa khám phá và giới học thuật mới cất công tìm đến đây. Tôi gặp vợ chồng một kiến trúc sư lớn tuổi người Pháp từ Paris đến, người chồng ngồi lặng lẽ trên phiến đá lẫn lộn trong đống đổ nát phác họa quần thể đền. Một cặp vợ chồng khác đang nghe hướng dẫn viên thuyết minh bằng tiếng Pháp về lịch sử ngôi đền. Từ bên kia đại dương cách hàng ngàn cây số, họ đến đây vì tình yêu mãnh liệt đối với các công trình kiến trúc, văn hóa và tâm linh cổ kính của một đất nước từng là thuộc địa của Pháp.

Nguyên thủy đền có ba lớp tường bao quanh và một hào nước mỗi cạnh dài trên 500m. Qua hơn ngàn năm không còn dấu vết gì của hào nước và lớp tường bao ngoài cùng, chỉ còn lại một cổng vòm phía đông là lối vào chính của đền; lớp tường bao thứ hai chỉ còn lại hai cổng vòm phía đông và phía tây. Ở góc đông nam có một tòa nhà thư viện còn khá tốt với cửa sổ làm bằng đá. Lớp tường bao trong cùng còn hai cổng vòm có các dầm ngang trang trí phù điêu hình tượng thần Vishnu của Ấn Độ giáo (Hindu giáo). Một bia đá dựng khi xây đền cho biết nhiều thông tin về ngôi đền, như vị vua xây dựng, năm xây dựng, các vị thần được thờ trong đền…

Sáu ngôi tháp xây bằng gạch được bố trí thành hai dãy, mỗi dãy ba cái nằm trên cùng một mặt bằng, trong đó dãy tháp phía đông lớn hơn. Nhà vua hiến dâng các tháp này cho các vị vua cai trị đất nước trước ông, nhất là Jayavarman II. Đối diện với các tháp là ba tượng bò thần Nandi, có ba cầu thang thấp dẫn vào tháp với các cặp sư tử đá canh gác. Cửa chính của tháp mở về phía đông - hướng mặt trời mọc, là biểu tượng cho sự bắt đầu một chu kỳ sống; các cửa quay về hướng khác chỉ có hình dáng giả cửa nhưng được xây kín. Đây là đặc điểm chung nhất của các đền tháp Ấn Độ giáo. Một số dòng chữ Phạn cổ còn thấy rõ; trên trán tường lối vào phía đông là phù điêu hình Kala (một khuôn mặt dữ tợn có răng lớn và chỉ có hàm trên) với ý nghĩa chống lại ma quỷ. Một tượng thần bên trên và rắn thần Naga, chim thần Garuda, các chiến binh. Trong các hốc tường là các tượng Dvarapala cầm vũ khí đứng gác.

Kiến trúc sư người Pháp phác họa đền Preah Ko - Ảnh: NGUYỄN THANH

Dãy tháp còn lại nhỏ hơn dùng để thờ tổ mẫu của Indravarman I với các trang trí rắn thần, chim thần nhưng đứng canh gác trong các hốc tường không phải Dvarapala mà là các nữ thần xinh đẹp.

Từ đền Preah Ko đi thêm một đoạn đường đất nữa là gặp đền Bakong do vua Indravarman I xây dựng năm 881. Chín năm sau ông mất, người con kế vị là Yasovarman I chuyển thủ đô từ Hariharalaya đến Yasodharapura (Angkor Thom ngày nay) do cạnh tranh ngai vàng giữa Yasovarman I và anh trai mình, từ đó nơi đây bị bỏ hoang.

Bakong là ngôi đền quốc gia đầu tiên được vua Indravarman I cho xây dựng để thờ thần Shiva thuộc Ấn Độ giáo, sau đó vị vua Khmer nào cũng muốn xây dựng ngôi đền quốc gia của riêng mình để biểu tượng cho vương quốc và sự thống trị của mình.

Trên mặt đất là bức tường đá ong dài 900m, rộng 700m đã hư hỏng phần lớn, bao quanh một hào nước rộng. Một con đường đắp nổi băng qua hào nước để vào đền theo hướng đông - tây, mỗi bên có lan can hình rắn thần Naga, đây là hình mẫu đầu tiên của các cầu Naga phổ biến trong những ngôi đền Angkor sau này. Bên trong còn hai lớp tường đá ong hình chữ nhật, ở mỗi cạnh của lớp tường thứ hai có một cổng vòm và hai tháp phụ bằng gạch cao 14m. Trung tâm là một ngôi đền gồm nhiều kiến trúc nằm ở năm độ cao khác nhau, tầng đáy có kích thước 67m x 65m với các tòa nhà thư viện ở mỗi góc, tầng trên cùng có kích thước 20m x 18m với một tháp đá cao 15m còn nguyên hình dáng cũ và 12 tháp phụ bằng đá xung quanh ở tầng thứ tư. Tất cả các tháp có một cửa chính quay ra hướng đông; các hướng còn lại đều là cửa giả được bịt kín. Vào cuối những năm 1930, tháp trung tâm sắp sụp đổ đã được nhà bảo tồn Angkor là Maurice Glaize sử dụng phương pháp Anastylosis (tháo rời từng viên đá và các chi tiết khác, đánh số rồi ráp lại theo kiểu dáng nguyên thủy, sử dụng tối đa vật liệu nguyên thủy) để phục hồi trong suốt 10 năm. Chính giữa của mỗi cạnh lên từng tầng là một cầu thang có hai tượng sư tử đá đứng gác, mỗi cầu thang lên tầng cao hơn thu hẹp dần, tạo ra cảm giác ngôi đền trông có vẻ lớn hơn. Phía trước cầu thang là một cổng vào lớn, đối diện mỗi cầu thang là một tượng bò thần Nandi. Các góc của ba tầng đầu tiên đều có những tượng voi đá uy nghi đứng nhìn xuống khu vực xung quanh.

Đây là công trình xưa nhất có tính biểu tượng cao của kiến trúc đền - núi phổ biến ở các đền thuộc khu vực Angkor. Đền được xây dựng cao hơn mặt đất, gồm nhiều tầng với nền đắp đất bên trong các tường đá, càng lên cao càng nhỏ dần theo dạng kim tự tháp. Tháp trung tâm cao nhất, biểu tượng cho ngọn núi thiêng Meru - ngọn núi trung tâm của vũ trụ theo tín ngưỡng Ấn Độ giáo. Những tháp xung quanh xem như các đỉnh của núi Meru; những hào nước bao quanh tượng trưng cho các đại dương bao quanh núi. Công trình đồ sộ này có các chi tiết điêu khắc hết sức tỉ mỉ; bên ngoài các tháp được chạm khắc hình ảnh rất đẹp và sắc sảo về những linh vật huyền thoại của Ấn Độ giáo và các tượng thần Shiva, Vishnu, bên trong chứa các tượng thần này và các linga - yoni.

Ngày nay, ngôi đền nằm lặng lẽ trong không gian yên tĩnh và thanh bình của làng, hàng ngày có một số khách đến thăm.

Ngôi đền cuối cùng trong quần thể Roluos là Lolei, được xây sau Bakong 12 năm, nằm trên một hòn đảo nhỏ trong hồ nhân tạo Indratakata với chiều dài 3,8km và rộng 0,8km, ngày nay đã khô cạn. Xưa kia, hồ nhân tạo Indratakata cung cấp nước cho TP Hariharalaya và tưới các cánh đồng. Nhà vua cho xây ngôi đền để thờ thần Shiva và tổ tiên của mình. Đền gồm bốn tháp nằm trên cùng một mặt bằng, theo thời gian các tháp đã xuống cấp nhiều, tường bao và cổng vòm đã sụp đổ hoàn toàn. Dù cụm tháp nhỏ nhưng có những điêu khắc tinh xảo hình ảnh các vị thần, Dvarapalas đứng gác hai bên, thần Indra cưỡi voi thần Airavata, sinh vật biển huyền thoại Makara và rắn thần Naga nhiều đầu.

Một thời là thủ đô nhộn nhịp, qua ngàn năm với bao ảnh hưởng từ thời tiết, trộm cắp, chiến tranh…, các ngôi đền đã phủ màu thời gian, xiêu vẹo; gạch đá sứt mẻ, bong tróc, rạn nứt, nằm xếp đống ngổn ngang; nhiều phù điêu biến dạng; tượng đá mất đầu, vỡ ngực…, hồ nước trở thành ruộng vườn, làng xóm. Ai đến mà không chạnh lòng trước cảnh dâu bể, không nghĩ đến quá khứ huy hoàng của giai đoạn rực rỡ nhất trong lịch sử Campuchia. Ngàn năm nữa ai đó đặt bàn chân trùng với dấu chân tôi hôm nay ở những ngôi đền vô giá này, liệu có còn được chiêm ngưỡng những kỳ quan kiến trúc còn lại của ngàn xưa?

NGUYỄN THANH