Nắng hè gắt gỏng, chói chang dọi vô trán làm nhăn nheo phía đuôi mắt, người lớn làm xong việc là chui vô nhà nhưng trẻ nhỏ thì cứ muốn trồi ra. Chúng nhất quyết đòi lại ruộng đồng, bãi bồi, bến sông trong 3 tháng hè. Các bác nông dân cũng vội vàng gặt lúa, đốt rạ rồi trả lại không gian bao la cho lũ nhỏ tự do thả trâu bò dong ăn, thả diều, đuổi chim, bắt dế, tát cá chỗ mương rút. Nhưng say sưa nhất là bắt dế và đá dế dù cho cha mẹ sợ con cảm nắng ngày nào cũng nhắc nhở.
Chơi đá dế bắt đầu từ tháng ba, tháng tư rồi rộ dần cho đến lúc nghỉ hè; khi ruộng đồng vào vụ cày khô, bắt dế rất dễ nên trò chơi chọi dế cũng rộ nhất (ở quê tôi hay gọi là đá dế). Dế đá phải là loại dế như “Dế mèn phiêu lưu ký” của nhà văn Tô Hoài. Đá dế hấp dẫn và cuốn hút cực kỳ nhưng ra đồng bắt dế cũng có cảm giác hồi hộp, căng thẳng không kém. Có rất nhiều cách bắt dế, sáng sớm tinh mơ, đi thật khẽ, thở thật nhẹ, đặt bàn chân len lén đến chỗ có tiếng dế gáy, nhìn thấy chú dế đang rung cánh, rồ ga trước miệng hang là có thể nhanh tay chộp được. Nếu chậm, dế đã chui vô hang thì phải lên phương án khác. Một là dùng nước đổ vào hang, chờ cho dế ngộp thở, trồi ra phía miệng hang; hai là dùng cuốc đào đến tận sào huyệt rồi bắt nhưng cũng có khi đào một khoảnh đất rộng mà vẫn không bắt được vì nó đã trốn ra ngoài bằng đường ngầm khác giống như nhà có nhiều cửa, ta không đón hết được. Đào hang bắt dế đôi khi cũng gặp nguy hiểm. Tôi đã từng nhìn thấy cảnh đứa cuốc, đứa chộp; đứa nhanh tay chộp được chú dế nhưng đứa cuốc không kịp dừng tay... Vậy là nhốn nháo cả làng, con khóc, mẹ khóc, bạn bè trên đồng tứ hướng đổ xô, xúm lại thật đông, hôi nắng, khét lẹt… ; nhưng khi vết thương vừa làm da non thì đôi bạn lại hú hí vác cuốc đi đào dế.
Có rất nhiều loại dế nhưng dế đá phải là dế mèn và dế mèn cũng được chia làm nhiều loại theo hình dáng, màu sắc. Nhỏ thì gọi là tiêu (tiểu), lớn thì gọi là đại. Dế cồ thì trên cánh có chữ C, dế mái có mấy đường viền tạo tam giác, mũi nhọn ở phía đuôi. Dế đá phân loại theo màu sắc gồm có: Cồ than, cồ lửa, cồ gạch.
Lon sữa, hộp trà, hộp giấy, thùng thiếc, thùng sơn đều đựng dế được. Không có thì bỏ trong mũ; chỉ vài con và sợ nắng thì đội trên đầu, dế bò sát chân tóc rất khó chịu nên thường lấy mũ xuống, túm lại. Đầu tóc đứa nào cũng chơm bơm khét lẹt.
Trước khi đá, dùng sợi tóc móc vào chân quay như mô tô bay, làm cho dế say, xây xẩm, tối tăm mặt mày, không nhìn ra bạn bè đồng loại nên đá rất hăng, không sợ con to hơn, không trụt lùi. Cũng có thể kích thích tinh thần chiến đấu bằng đầu một chú dế khác.
Trời nắng chang chang, trốn ngủ trưa, len lén ra ngoài hàng ba hay bóng dừa, ám hiệu bạn nhà bên đem dế qua thi đấu. Lúc đầu nói nhỏ, thủ thỉ thầm thì đến lúc dế của mình giành được chiến thắng, giương càng rượt dế bạn, sung sướng la to làm bố giật mình, thức giấc, không nghỉ trưa được, bực mình quất mấy roi là chuyện thường…
Những chú dế đá hay được nâng niu chăm sóc cẩn thận. Thức ăn của dế là hoa mướp, cỏ non; sáng dậy sớm, tìm bụi cỏ mật, rút lấy đọt non còn dính giọt sương làm thức ăn cho dế. Những chú dế đá giỏi rất siêng gáy, ban đêm để hộp dế gần đầu giường nghe như dàn nhạc… Lại làm cho người lớn bực mình nhưng lúc xem đá dế thì người lớn cũng rất hào hứng.
Bây giờ, ngoài đồng cũng thưa tiếng dế gáy, do thuốc khai hoang phá hỏng hang ổ của dế. Trẻ nhỏ ra đồng bắt dế cũng ít dần vì dành nhiều thời gian cho iphone, ipad, game online… Nhưng tôi nghĩ, đá dế cũng là một trò chơi dân gian rất vui, giúp trẻ nhỏ gần với thiên nhiên; khơi dậy tình yêu thiên nhiên, làng quê, đồng ruộng…
NGÔ TRỌNG CƯ
