Bông dề là đặc sản của quê Trung, đặc biệt quê đất Phú xưa. Nhiều lắm. Nhiều tới mức đến đất Phú hỏi “bông dề” đảm bảo người Phú Yên (xưa) không ai không biết. Ấy vậy mà chẳng hiểu sao không thấy sách vở, tài liệu nào đề cập đến loài cây ấy. Thậm chí, có vào google mà gõ từ khóa “bông dề”, tìm mỏi mắt cũng chỉ ra mỗi cái đáp án bông… mã đề!
Xưa, bông dề được trồng để lấy củ nên gọi là khoai bông dề. Gọi khoai cũng đúng bởi nhác trông qua, cây bông dề giống hệt một giống khoai (cũng được trồng nhiều không kém) ở quê Trung xưa: khoai hạ (huỳnh tinh) cũng mọc thành bụi. Cũng lá hình lưỡi mác, dựng thẳng. Cũng thân giả bên trên, thân thật đi ngầm dưới đất. Có điều, thân thật của cây khoai hạ chính là củ, còn cây bông dề hơi khác. Thân thật của bông dề (được gọi là trấu) hình sợi, bò lan làm cầu nối giữa thân giả và rễ. Còn củ bông dề thì đúng thật là… củ, do các rễ củ phình to lên mà thành.
Bông dề ưa đất thịt. Một đặc tính lạ, trong khi đa phần các loại khoai củ đều ưa đất cát, cát pha tơi xốp. Lạ hơn nữa, khi cây cối đều vươn theo ánh sáng mặt trời thì cây bông dề lại ưng phát triển trong bóng râm. Hai “tiêu chí” ấy vườn nhà tôi xưa có đủ, bởi vườn đất thịt, lại trồng toàn chuối. Mẹ tận dụng những khoảng trống giữa các gốc chuối mà trồng bông dề…
Bông dề trồng bằng trấu (thân thật). Trồng đơn giản lắm: cuối mùa khô, đào củ lứa bông dề cũ xong, người ta cuốc, băm chỗ vừa đào cho đất thục (tơi). Trộn ít phân rác vào đất, vùi đám trấu (đã nhặt hết củ) xuống, lấp lại. Xong. Khỏi cần chăm bón tưới tắm lôi thôi; đợi mưa đầu mùa, trấu sẽ đâm rễ, nảy mầm lên cây. Cây đâm lá, ra hoa, phát triển tươi tốt suốt mùa mưa. Và, khi những tàn lá bên trên mặt đất đang phơi mình tắm mưa gội nắng ngun ngút màu xanh thì trong tầng đất sâu, các rễ củ cũng nỗ lực âm thầm ngày một phình lên thành những củ bông dề trắng ngà, be bé, xinh xinh. Qua xuân, đất bắt đầu khô cũng là lúc củ già. Rồi hè đến. Cái nắng hè oi bức, chói chang khiến tán lá bên trên mặt đất dần vàng, dần lụi. Lụi đến mức… mất dấu (vậy nên, trồng bông dề phải chú ý làm dấu trước; nếu không, đến lúc đào sẽ bị tình trạng cây một nơi đào một ngả, mất công!). Lúc đó, cũng chính là thời điểm cuối hạ, mùa đào (và trồng lại) bông dề.
Củ bông dề nhỏ nhưng rất sai. Ngoài củ có lớp vỏ lụa vàng nhạt, bên trong là tinh bột màu trắng. Củ ăn không mấy ngon, được cái lành và mát; dùng tốt cho người mới bệnh dậy hoặc người bị chứng nóng nhiệt, tiêu khát. Tuy nhiên, cái tôi ấn tượng nhất nơi cây bông dề không phải củ mà là hoa. Cuối thu bắt đầu mùa hoa bông dề. Sau những cơn mưa đầu mùa, một sáng ra vườn, từ gốc bông dề “mất tích” suốt mùa khô chợt ta bắt gặp chồi lên những ngòi hoa long lanh, tím biếc. Ngòi hoa ấy, nhác trông, hệt như quả tên lửa nằm trên bệ phóng. Mới đầu ngòi ngắn, sau đó tách mào, dần vươn cao. Từ các nách mào tím lần lượt mọc chồi, nở bung ra những đóa hoa nhiều cánh, rực vàng…
Nhưng “ám ảnh” nhất ở hoa bông dề có lẽ không phải sắc mà là hương. Ngan ngát, ngầy ngậy rất riêng. Chỉ cần vài cái hoa bông dề mang luộc chấm mắm hoặc nấu canh, hương ấy sẽ quyện cùng hương tô canh tập tàng bốc khói, quyện cùng mùi chén mắm cá rô nướng trong những bữa cơm quê giữa ngày đông, đi thẳng vào khứu giác những đứa con quê. Bao giờ và ở đâu cũng sẽ luôn đánh thức hoài niệm, lay gọi cội nguồn…
Y NGUYÊN
