Trải qua 80 năm xây dựng, chiến đấu và trưởng thành, bất luận trong điều kiện, hoàn cảnh, thời gian nào, LLVT Phú Yên luôn tự khẳng định vai trò xung kích, góp phần xứng đáng vào sự nghiệp đấu tranh, xây dựng và bảo vệ Tổ quốc trên quê hương thân yêu, góp phần tô thắm truyền thống lịch sử vẻ vang của quân đội ta: Trung với nước, hiếu với dân, sẵn sàng chiến đấu hy sinh vì độc lập tự do của Tổ quốc; nhiệm vụ nào cũng hoàn thành, khó khăn nào cũng vượt qua, kẻ thù nào cũng đánh thắng.

Kỳ 1: Từ đóm lửa hồng

Ngày 12/6/1945, tại nhà ông Cộng Tiếu - một hội viên Hội Nông dân cứu quốc, ở làng Hòa Đa (xã An Mỹ, huyện Tuy An), Tỉnh ủy lâm thời tổ chức hội nghị phổ biến chủ trương của Tỉnh ủy, chuẩn bị nhân sự thành lập Ủy ban Dân tộc giải phóng các cấp và thống nhất các LLVT để chuẩn bị tổng khởi nghĩa giành chính quyền về tay Nhân dân. Đây là mốc son lịch sử đánh dấu sự ra đời của LLVT tỉnh nhà, và ngày 25/4/2002, Bộ Tư lệnh Quân khu 5 đã ra Quyết định 82/QĐ-QK công nhận ngày 12/6/1945 là Ngày truyền thống của LLVT Phú Yên.

Hội nghị thành lập chi bộ Đảng Cộng sản đầu tiên ở Phú Yên. Ảnh: Chụp lại ảnh tư liệu

Những viên gạch hồng đầu tiên

Chấp hành chỉ thị của Tỉnh ủy “Phát triển các đoàn thể quần chúng. Tổ chức các đội tự vệ vũ trang, xúc tiến công tác binh vận, xây dựng cơ sở cách mạng trong hàng ngũ địch”, Ủy ban Việt Minh tỉnh (do đồng chí Nguyễn Văn Nguyên làm Thư ký, đồng chí Trương Kiểm làm Phó Thư ký) một mặt lo phát triển hội viên các đoàn thể cứu quốc, mặt khác gấp rút xây dựng Đội tự vệ Hòa Đa các đơn vị tự vệ vũ trang ở các xã.

Tại TX Tuy Hòa, trung đội tự vệ đầu tiên được thành lập do đồng chí Nguyễn Ngọc Thọ chỉ huy. Khi thành lập đơn vị chỉ có vài khẩu súng trường. Để có vũ khí trang bị, lực lượng ta tổ chức đón bắt lính Nhật say rượu đi lẻ để đoạt lấy súng. Tại Nhà máy đường Đồng Bò, ta cũng tổ chức được một trung đội tự vệ gồm 24 người.

Từ ngày 14-23/8/1945 nhiều cuộc biểu tình vũ trang thị uy của quần chúng được tổ chức ở La Hai, Sông Cầu, Tuy An, Đồng Bò… Lực lượng tự vệ dẫn đầu quần chúng vũ trang rầm rộ kéo vào các trung tâm huyện lỵ, tỉnh lỵ tổ chức mít tinh, tuyên bố xóa bỏ chính quyền bù nhìn, thành lập chính quyền cách mạng.

Chiều 23/8, Ủy ban Khởi nghĩa tỉnh được thành lập do đồng chí Trương Kiểm làm Trưởng ban, quyết định toàn tỉnh Phú Yên đồng loạt khởi nghĩa vào nửa đêm 24/8 và đã kết thúc thắng lợi. Vào lúc 0 giờ ngày 25/8, tỉnh trưởng chính quyền ngụy đã giao ấn tín, tài liệu cho đại diện Ủy ban Khởi nghĩa tỉnh.

Thắng lợi của cuộc khởi nghĩa giành chính quyền cách mạng trong toàn tỉnh cùng với việc hình thành LLVT tự vệ - những viên gạch hồng đầu tiên của LLVT cách mạng Phú Yên là thắng lợi hết sức quan trọng trong lịch sử cách mạng lâu dài trên địa bàn tỉnh. Tuy tổ chức của LLVT vừa mới phôi thai, vũ khí trang bị còn hết sức thô sơ, chủ yếu là gậy gộc, dao, kiếm, chưa được huấn luyện và trải qua thử thách chiến đấu, trình độ quân sự còn non kém, nhưng lại có một vai trò vô cùng quan trọng trong việc khởi nghĩa giành chính quyền thắng lợi ở địa phương. Vai trò đó thể hiện trong việc khống chế LLVT của địch, hỗ trợ quần chúng mít tinh, biểu tình giành chính quyền. Đặc biệt, tại Nhà máy đường Đồng Bò, LLVT non trẻ của tỉnh đã đánh trận đầu tiên tiêu diệt 8 lính Nhật để làm chủ nhà máy; UBND cách mạng lâm thời khu Đồng Bò được thành lập.

Đoàn viên thanh niên tìm hiểu cuộc đời hoạt động cách mạng của những đảng viên cộng sản đầu tiên ở Phú Yên. Ảnh: CTV

Toàn dân thực hiện quân sự hóa

Sau cuộc khởi nghĩa giành chính quyền tháng 8/1945 thắng lợi trong toàn tỉnh, chính quyền cách mạng đã được thành lập từ tỉnh đến thôn, xã. Dựa vào khối đoàn kết rộng rãi của Mặt trận Việt Minh, chính quyền cách mạng đã từng bước ổn định tình hình chính trị, KT-XH, QP-AN. Nhân dân ra sức sản xuất, các công trình nông giang được tu sửa để đảm bảo nước tưới cho đồng ruộng. Toàn dân thực hiện quân sự hóa, nhà nào cũng có vũ khí thô sơ như gươm, dao, gậy… để chống giặc, phòng gian, nhanh chóng xây dựng, phát triển lực lượng chính trị và LLVT nhân dân.

Nắm vững nhiệm vụ cần kíp của cách mạng lúc này là: “Củng cố chính quyền chống thực dân Pháp xâm lược, bài trừ nội phản, cải thiện đời sống cho Nhân dân”, các đội tự vệ được nhanh chóng bổ sung các hội viên cứu quốc trẻ khỏe, tích cực, là công cụ chuyên chính của chính quyền cách mạng ở cơ sở. Lực lượng này đặt dưới sự lãnh đạo trực tiếp của đảng bộ địa phương, do ủy viên quân sự trong UBND các cấp phụ trách. Theo đó, Phân đội tự vệ Nhà máy đường Đồng Bò phát triển thành một đại đội. Phân đội tự vệ TX Tuy Hòa cũng vậy. Đây là những đơn vị tiền thân của LLVT tỉnh.

Đến cuối tháng 9/1945, hầu hết các xã, phường trong tỉnh đều tổ chức lực lượng tự vệ, nơi ít một tiểu đội, nơi nhiều một trung đội. Tuy nhiên trang bị vũ khí vẫn còn rất thô sơ, chủ yếu bằng gươm, dao, tên, ná và số ít lựu đạn, súng trường.

Hình thành các đơn vị giải phóng quân

Được Xứ ủy cử đồng chí Lê Văn Đức - một cán bộ trưởng thành từ Đội du kích Ba Tơ (Quảng Ngãi) vào giúp Phú Yên theo chỉ thị chung của Trung ương Đảng “khẩn trương tập hợp các đội du kích và tự vệ tổ chức thành các đơn vị giải phóng quân”, Chi đội 4 Sông Cầu được thành lập với 3 đại đội. Thành phần gồm các đơn vị tự vệ, thanh niên dân quân tuyển vào và một số lính khố xanh tự nguyện tham gia. Đến tháng 11/1945, Chi đội Vi Dân tiến vào Phú Yên và được lệnh tách làm đôi, một nửa sáp nhập với Chi đội 4 Sông Cầu.

Một trong những yêu cầu đặt ra lúc này là tuyên truyền, giác ngộ quần chúng, vận động thanh niên nhập ngũ, phát triển số lượng và tăng cường huấn luyện quân sự nâng cao trình độ chiến đấu của các chi đội. Đầu tháng 10/1945, tại Sông Cầu, lần đầu tiên tỉnh mở lớp quân chính huấn luyện cán bộ trung đội, tiểu đội tự vệ. Cùng với đó, tỉnh còn mở thêm 2 lớp đào tạo và bồi dưỡng về chính trị và quân sự cho cán bộ xã đội dân quân tại An Thổ, thời gian mỗi khóa từ 5-7 ngày. Tháng 5/1946, Khu 6 mở trường quân chính ở Ngân Sơn (Tuy An) để đào tạo cán bộ trung đội và bổ túc cán bộ đại đội. Mỗi khóa có trên 100 học viên. Đến tháng 12/1946, Khu 6 mở thêm lớp đào tạo cán bộ đại đội tại Trung Lương (An Nghiệp, Tuy An). Lúc này, Chi đội 4 Sông Cầu giải phóng quân được tổ chức theo hình thức tiểu đội, phân đội, trung đội, đại đội khẩn trương huấn luyện kỹ thuật, chiến thuật cơ bản. Tuy nhiên vũ khí trang bị cho các đơn vị vẫn rất thiếu thốn. Xưởng quân giới cơ khí Cao Thắng sản xuất lựu đạn gặp rất nhiều khó khăn về kỹ thuật, tai nạn thường xuyên xảy ra.

Quán triệt đường lối vũ trang toàn dân của Đảng, tỉnh coi trọng và phát triển lực lượng dân quân tự vệ. Các trung đội cứu quốc ở các xã tiếp tục được củng cố. Lực lượng tự vệ trong tỉnh lên đến hàng vạn người. Các lò rèn biến thành xưởng sản xuất vũ khí tự tạo, rèn mã tấu, mác, dao găm để trang bị cho lực lượng tự vệ và người dân. Nhờ đó, chỉ trong một thời gian ngắn, Phú Yên đã có LLVT tại chỗ mạnh không thoát ly sản xuất, là công cụ sắc bén bảo vệ chính quyền cách mạng ở cơ sở, bảo vệ các cơ quan Đảng, Mặt trận Việt Minh, trấn áp bọn phản cách mạng, giữ gìn trật tự cho thôn xóm, chống không cho thực dân Pháp tổ chức chính quyền tay sai.

----------------------------

(*) Căn cứ theo các tài liệu:

- Lịch sử LLVT tỉnh Phú Yên (1945-2025)

- Lịch sử công tác đảng, công tác chính trị LLVT Quân khu 5 (1945-2000)

- Chiến tranh du kích trên chiến trường Phú Yên trong hai cuộc kháng chiến chống thực dân Pháp và đế quốc Mỹ xâm lược (1945-1975)

- Lịch sử lực lượng công binh tỉnh Phú Yên (1945-2010)

Kỳ 2: Trường kỳ kháng chiến