Nước cần thiết để duy trì sự sống. Từ xa xưa, nước và lửa là hai thành phần không thể thiếu cho sự tồn tại và đi suốt với hành trình phát triển của con người. Đối với những cư dân sống bằng nông nghiệp, phụ thuộc nhiều vào tự nhiên thì nước càng trở nên quan trọng.
Giếng nước ở làng quê - Ảnh: MINH TRIẾT
Nước không chỉ phục vụ cho nhu cầu cơ thể, nước còn làm cho mùa màng tốt tươi, vạn vật sinh sôi, làng quê trù phú. Và lịch sử của các nền văn minh trên thế giới đều khởi phát từ các dòng sông - là khởi phát từ nguồn nước. Nước có vai trò như vậy nên trong tín ngưỡng đa thần của người Việt cổ, nước được hình tượng hóa thành thần sông, thần giếng để tôn thờ, để mà tri ân, để mà kỳ vọng. Ngày nay, tục cúng giếng vào ngày đầu năm, cúng thần sông, thần suối hàng năm vẫn còn tồn tại. Nó là biểu hiện đời sống tâm linh của người dân về sự khởi nguồn của cuộc sống.
Theo những người cao tuổi ở vùng nông thôn Phú Yên, vào ngày đầu năm, thời điểm kết thúc một năm cũ, chuyển sang một chu kỳ thời gian mới là mọi nhà đều cúng giếng. Lễ cúng giếng cũng đơn giản, không cầu kỳ nhưng trang trọng. Vào thời điểm giao thừa, cùng với lễ cúng mời ông bà, tổ tiên về ăn tết với con cháu là lễ đón ông Táo trở về và cúng giếng đầu năm. Tùy từng địa phương, từng gia đình mà lễ vật cúng giếng có khác đôi chút nhưng đều là cúng chay với bánh ngọt, cốm, hoa quả, vàng bạc... Trong không khí trang nghiêm và ấm áp của thời khắc giao thừa, gia chủ cầu mong trong năm có nguồn nước trong lành, gia đình may mắn và luôn được sự an bình cho cuộc sống tấn tới. Chỉ khi nào cúng giếng xong, mọi người mới được thả gầu múc nước. Nhiều vùng ở Phú Yên, người ta còn kiêng thả gầu xuống giếng trong suốt cả ngày mùng một tết. Không chỉ ở vùng nông thôn, ngay như khu vực thành thị, mặc dù sử dụng nước máy nhưng nhiều người vẫn giữ tục cúng nước trong ngày đầu năm mới với ý nghĩa cầu mong điều may mắn.
Không chỉ người Kinh ở đồng bằng mới có tục cúng giếng - cúng nguồn nước trong ngày đầu năm mới, đối với đồng bào các dân tộc thiểu số, tục cúng nguồn nước còn có tác động rất lớn đến đời sống tâm linh trong hệ thống lễ tục. Ngày xưa khi còn du canh du cư, nguồn nước đối với đồng bào là vấn đề quyết định cho sự tồn tại của buôn làng. Khi ở buôn làng cũ, đất đai bạc màu hay xảy ra dịch bệnh nên muốn chuyển đi nơi khác thì trước hết, già làng và các trai tráng đi tìm nguồn nước. Trước khi cắm cọc dựng làng mới là phải làm lễ cúng thần sông, thần suối tại bến nước. Lễ cúng này được duy trì hàng năm. Đây là lễ cúng lớn nhất, được tiến hành không chỉ cá nhân gia đình mà với quy mô cả làng. Trong lễ cúng, mọi người lấy nước rảy lên đất đai, nhà cửa, gia súc và dụng cụ lao động với ước nguyện cầu mong cho thần sông, thần suối ban cho nhiều may mắn, nương rẫy được mùa, gia súc nhiều thịt, trong làng không có dịch bệnh và không xảy ra lũ lụt đe dọa cuộc sống con người.
Về mặt xã hội, tục cúng nước đầu năm mới của người Kinh và cúng thần sông, thần suối hàng năm của đồng bào các dân tộc thiểu số còn hàm chứa nhiều ý nghĩa sâu xa. Cúng nước vừa là cầu mong cho có nguồn nước mát lành, may mắn, là vọng nhớ về sự khởi nguồn của cuộc sống, đồng thời cũng là việc làm để giáo dục con cháu đạo lý uống nước nhớ nguồn.
Ngày nay với sự tiến bộ của khoa học kỹ thuật, các chương trình nước sạch giúp cho con người được chọn lựa và sử dụng nguồn nước thích hợp, đảm bảo vệ sinh. Dù việc tiếp nhận nguồn nước ngày càng mang tính công nghiệp nhưng tục cúng giếng đầu năm của người Kinh, tục cúng thần sông, thần suối hàng năm của đồng bào các dân tộc thiểu số ở miền núi vẫn còn. Trong tâm tưởng của con người hiện đại vẫn luôn ý thức về nguồn mạch của sự sống. Đấy cũng là một nét đẹp truyền thống của con người Việt Nam vậy.
TRÍ THANH
