Cách đây 46 năm, ngày 18/6/1971, tại đây đã diễn ra một trận chiến đấu vô cùng ác liệt, không cân sức. Một bên thì quân đông phương tiện chiến tranh hiện đại, có công sự vững chắc; một bên thì phương tiện chiến đấu nghèo nàn thô sơ, lực lượng chiến đấu cơ động ngoài công sự diễn ra vào ban ngày.
Thị trấn Củng Sơn (huyện Sơn Hòa), địch xây dựng thành một cụm cứ điểm vững chắc nằm sâu trong vùng giải phóng của ta. Trung tâm quận là một thung lũng bằng phẳng, phía đông bắc có cao điểm Hòn Ngang là một điểm khống chế toàn bộ thị trấn. Địch bố trí ở đây một đại đội biệt kích chốt giữ và hai khẩu pháo 105 ly để bắn phá vùng giải phóng, ngăn chặn sự hoạt động của ta từ phía sau ra phía trước. Phía đông nam có một cứ điểm hòn Núi Một do một đại đội bảo an chốt giữ. Xung quanh quận lỵ chúng xây dựng các ấp chiến lược, ấp Tây Hòa, ấp Đông Hòa, ấp Mả Vôi, ấp Bắc Lý làm vành đai để bảo vệ quận lỵ Củng Sơn. Có sân bay dã chiến chạy dọc bắc nam của quận để làm nhiệm vụ tiếp tế đường không cho lực lượng đóng chốt ở đây. Phía nam quận có cứ điểm Đức Bình (Yếu Khu, Phú Đức) do một đại đội bảo an chốt giữ để làm nhiệm vụ lùng sục đánh phá bảo vệ phía nam quận lỵ Củng Sơn. Tại đây có bộ máy chính quyền cấp quận và các đơn vị dân vệ, một số ngụy quyền cấp xã tập trung về đây để quản lý và khống chế nhân dân trong các ấp chiến lược, chúng thường xuyên thay nhau từng đại đội, biệt kích, bảo an để phục kích đánh phá hành lang của ta gây khó khăn cho việc cơ động lực lượng từ vùng giải phóng xuống đồng bằng cũng như sự hoạt động của nhân dân vùng giải phóng.
Để mở rộng vùng giải phóng, tạo thành thế liên hoàn vững chắc vùng hậu cứ của ta, Thường vụ Tỉnh ủy, Tỉnh đội Phú Yên chủ trương tập trung lực lượng của tỉnh và Huyện đội Sơn Hòa, một bộ phận cán bộ dân chính đảng phối hợp tấn công và nổi dậy giải phóng quận lỵ Củng Sơn, thành ý định trên, Tỉnh đội Phú Yên tổ chức một bộ phận cán bộ của cơ quan tham mưu và cán bộ của các đơn vị trực thuộc, một bộ phận trinh sát đi chuẩn bị chiến trường từ tháng 3/1971. Quá trình chuẩn bị, địch thường xuyên phục kích nống lấn làm trở ngại cho công tác chuẩn bị nên kéo dài đến tháng 5/1971 mới hoàn thành.lập chính quyền cách mạng. Để thực hiện Phương án được xác định hai mục tiêu trọng điểm cần phải giải quyết là điểm cao Hòn Ngang và quận lỵ Củng Sơn. Do đó cần tập trung lực lượng chủ lực của tỉnh để giải quyết hai mục tiêu trên. Đại đội đặc công 202 tập kích tiêu diệt cứ điểm Hòn Ngang, sử dụng một Đại đội 3 của Tiểu đoàn bộ binh 96 làm thê đội dự bị cho Đại đội 202, sau đó chốt lại đánh địch giải tỏa ứng cứu để Tiểu đoàn thiếu 96 cơ động phản kích tiêu diệt lực lượng đến ứng cứu. Đại đội đặc công 25 tập kích diệt địch ở quận lỵ Củng Sơn, sau đó Đại đội 3 của Tiểu đoàn bộ binh 13 vào chốt giữ đánh địch phản kích chiếm lại quận lỵ. Tiểu đoàn thiếu bộ binh 13 tập kích quân địch ở ấp Đông Hòa, Bắc Lý sau đó chốt lại đánh địch phản kích. Đại đội bộ binh huyện hình thành thế bao vây bắn tỉa giữ chân địch ở cứ điểm Núi Một không cho chúng đưa quân đi phản kích, các đội công tác lực lượng dân chính đảng vào các ấp chiến lược để phát động quần chúng.
3 giờ 30 ngày 18/6/1971, Đại đội 202 nổ súng tấn công cứ điểm Hòn Ngang. Quân địch ngoan cố phản kích quyết liệt. Bộ đội đặc công đánh chiếm từng mục tiêu nhưng do công sự vững chắc nên bị thương vong. Đại đội 3 của Tiểu đoàn 96 đưa lực lượng vào tiếp tục tấn công, trận đánh diễn ra rất quyết liệt. Lúc này trời đã sáng nên địch phản kích quyết liệt, ta thì thương vong không làm chủ được Hòn Ngang, Tiểu đoàn bộ binh 96 phải tổ chức rút lui không thực hiện được phương án chốt giữ Hòn Ngang để khống chế quận lỵ Củng Sơn. Mục tiêu quận lỵ Củng Sơn do trời mưa ở thượng nguồn nước sông lớn chảy xiết nên Đại đội đặc công 25 không vượt sông được nên không thực hiện phương án tập kích quận lỵ. Đại đội 3 của Tiểu đoàn bộ binh 13 vào chiếm lĩnh sân bay chờ Đại đội đặc công 25 tập kích quận lỵ nhận bàn giao chốt giữ mãi đến gần sáng phát hiện địch ở sân bay tấn công diệt một số sau đó cơ động về phía sau để đánh địch phản kích. Tiểu đoàn bộ binh 13 thiếu tập kích 2 ấp chiến lược Bắc Lý và ấp Đông Hòa diệt một bộ phận, số còn lại chạy về co cụm quận lỵ. Cứ điểm Hòn Ngang không chiếm được, quận lỵ Củng Sơn chưa bị tấn công nên địch tại chỗ có điều kiện phản kích. Đến 7 giờ ngày 18/3/1971, địch ở Hòn Ngang và quận lỵ Củng Sơn phát hiện ta ở 2 ấp chiến lược Đông Hòa và Bắc Lý, chúng tập trung về phản kích đồng thời được sự chi viện của tiểu khu Phú Yên đưa một bộ phận lực lượng của Trung đoàn 47 đổ bộ tăng viện cho Hòn Ngang và khu vực đồi Đu Đủ phía đông ấp Bắc Lý. Đại đội 2 của Tiểu đoàn 13 và lực lượng cán bộ dân chính đảng tại ấp Bắc Lý tổ chức đánh địch phản kích trong điều kiện công sự chưa được chuẩn bị, lực lượng ta giành giật với địch từng ngôi nhà, từng bờ ruộng. Địch sử dụng cả trực thăng phi pháo bắn dọc theo Suối Bùn làm thiệt hại nặng Đại đội 2 Tiểu đoàn 13 và cán bộ dân chính đảng đi cùng. Đến 19 giờ cùng ngày, ta tổ chức rút quân do thương vong lớn nên không lấy được liệt sĩ, số anh chị em bị thương nhẹ và cán bộ chiến sĩ còn lại từng bước đánh địch rút lui về vùng căn cứ. Đây là một trận chiến đấu ác liệt không cân sức, ta bị thương vong lớn. Sáng 19/3/1971, địch chiếm lại toàn bộ ấp Bắc Lý, ấp Đông Hòa. Chúng bắt tù chính trị của ta đang quản thúc tại thị trấn Củng Sơn, đưa toàn bộ thi hài của cán bộ chiến sĩ ta về một hố bom tại ấp Bắc Lý để chôn lấp (theo thông tin của những người chôn cất tại ngôi mộ này có 57 cán bộ chiến sĩ). Nơi đây được nhân dân cán bộ thị trấn Củng Sơn gìn giữ, xây dựng thành ngôi mộ tập thể. Hàng năm vào những ngày lễ, tết, Đảng bộ, chính quyền và nhân dân huyện Sơn Hòa đến đặt vòng hoa thắp hương tưởng nhớ vong linh các liệt sĩ.
Nhân kỷ niệm 46 năm Ngày diễn ra trận đánh Củng Sơn và ấp Bắc Lý, Ban liên lạc Tiểu đoàn bộ binh 13 tổ chức gặp mặt thân mật cán bộ chiến sĩ của tiểu đoàn đang sinh sống làm ăn trên mọi miền của Tổ quốc, về thăm lại chiến trường xưa, tổ chức lễ tri ân tại mộ tập thể. Hoạt động này được Đảng bộ chính quyền và nhân dân Sơn Hòa ủng hộ và giúp đỡ, được các bậc lão thành cách mạng của tỉnh hoan nghênh, lãnh đạo tỉnh đến dự. Theo đề nghị của Ban liên lạc và cán bộ chiến sĩ Tiểu đoàn 13, việc nâng cấp, mở rộng khu di tích lịch sử cấp tỉnh được lãnh đạo tỉnh nhất trí cao, giao UBND huyện Sơn Hòa làm chủ đầu tư, phối hợp với Ban liên lạc Tiểu đoàn 13 tham gia xây dựng đề án. Với tinh thần trách nhiệm, chủ động, UBND huyện chỉ đạo đơn vị thi công, trong một thời gian ngắn, công trình đã được hoàn thành, đẹp và trang nghiêm, được tỉnh công nhận là di tích lịch sử cấp tỉnh. UBND huyện giao thị trấn Củng Sơn quản lý; đến ngày 18/6 hàng năm, cùng với Ban liên lạc Tiểu đoàn 13, tổ chức cúng giỗ, tri ân, được nhân dân thị trấn đồng tình, các gia đình liệt sĩ thường xuyên về dự, thể hiện lòng tôn kính, biết ơn các anh hùng liệt sĩ đã anh dũng hy sinh vì sự nghiệp giải phóng dân tộc.
Đại tá TRẦN VĂN MƯỜI
Nguyên Tiểu đoàn trưởng Tiểu đoàn 13
