Trên địa bàn Tuy Hòa, sau khi thiết lập bộ máy chính quyền, Tỉnh trưởng ngụy quyền Phú Yên là Lương Duy Ủy đã cùng Hoàng Cao Nhã, Quận trưởng quận Tuy Hòa, cấu kết với bọn phản động Đại Việt tiến hành xây dựng chính quyền cơ sở, đồng thời phát động chiến dịch “tố cộng” đợt 1. Theo họ, đây là giai đoạn mở rộng để gây xáo trộn và phát hiện cộng sản.

Đồng chí Nguyễn Hữu Kính, Chủ tịch Ủy ban kháng chiến xã Hòa Đồng 1949-1954 - Ảnh: Tư liệu

Sau ngày 30/8/1954, ngày hết hạn tập kết, chuyển giao địa bàn cho địch quản lý, bộ máy hành chính lưu động đã đến Hòa Đồng tiếp quản. Khi vừa đến nơi, chúng đã cấu kết với Đảng Đại Việt gian ác do Đặng Phú Tân cầm đầu, cho tay chân hung hăng lùng sục truy tìm vũ khí, tài liệu, kho tàng và tiến hành đàn áp dã man những cán bộ, đảng viên, quần chúng tích cực trong kháng chiến. Chúng đã bắt và thủ tiêu 6 đồng chí: Trần Cừ, Nguyễn Sáu, Nguyễn Thành Thân, Lê Hớn, Trần Vân, Huỳnh Ngọc Anh. Một số người khác bị tra tấn dã man, có người không chịu nổi hình phạt của chúng phải tự tử, như đồng chí Nguyễn Tấn Tú. Một số đồng chí phải chạy trốn vào núi, sau đó tìm đường đi tập kết như: Lê Cần, Võ Bá Trác, Huỳnh Tấn Chủng, Nguyễn Trung Trinh… Nhiều cán bộ, du kích, công an và một số quần chúng nhiệt tình, có nhiều công lao đóng góp trong thời kỳ 9 năm kháng chiến chống thực dân Pháp bị chúng bắt giam ở trụ sở Hội đồng hương chính đặt tại nhà Đặng Thanh Châu - để đánh đập, tra tấn, khai thác. Đêm đêm từ trụ sở Hội đồng hương chính luôn vang lên những tiếng kêu la, rên xiết rất thảm thiết.

Đảng Đại Việt ra sức truy nã các đảng viên cộng sản và quần chúng yêu nước bằng những thủ đoạn rất dã man và thâm độc. Chúng thành lập Ban ám sát xã Hòa Đồng, để lùng bắt những người kháng chiến cũ, tra tấn, khai thác đánh đập chán chê, rồi đưa đi thủ tiêu. Hình thức thủ tiêu cũng rất man rợ, như chôn sống, đập chết, mổ bụng, xiên dây thép vào tay 3-4 người rồi cột đá chìm xuống sông Bánh Lái, hoặc cho vào bao tải cột đá dìm xuống sông… Càng ngày sự khủng bố của kẻ thù đối với những người tham gia kháng chiến cũ càng tàn bạo hơn.

Từ đầu xóm đến cuối bãi đâu đâu cũng bao trùm một không khí chết chóc, thê lương. Nhân dân Hòa Đồng luôn sống trong sợ hãi và hết sức hoang mang. Các lẫm làng, đình làng ở các thôn trong xã đều được chúng sử dụng làm trại giam, giam giữ hàng trăm người. Thế nhưng, chúng vẫn không thể giam giữ hết những người mà chúng cho là “cộng sản” hoặc thân “cộng sản”, nên hàng đêm chúng còn tập trung hàng trăm người khác đến ngủ xung quanh “trụ sở” xã, thôn để dễ dàng quản thúc. Cả xã Hòa Đồng như một trại giam khổng lồ.

Cuối năm 1954, sau khi ổn định được bộ máy chính quyền xã, thôn ở Hòa Đồng, địch huy động một lực lượng cảnh sát, mật vụ đông đảo - phần lớn thuộc các đảng Đại Việt, Cần lao nhân vị và lực lượng lính bảo an, với ban tề ngụy xã, thôn vừa thành lập thực hiện chiến dịch “tố cộng, diệt cộng”. Địch nêu khẩu hiệu hành động: “Tiêu diệt tận gốc chủ nghĩa cộng sản”, “Tiêu diệt cán bộ nằm vùng”, “Thà giết lầm còn hơn bỏ sót”. Sau khi phân loại đảng viên theo các hạng A, B, C, chúng tập trung cán bộ, đảng viên, làm tờ “Thành khẩn ly khai, quy thuận quốc gia”; bắt những người có người thân đi tập kết phải làm giấy từ bỏ người thân. Ngoài số bị thủ tiêu, địch đã đưa hàng loạt người trong xã đi các nhà tù ở tỉnh, huyện.

Địch dùng mọi thủ đoạn để buộc quần chúng nhân dân tham gia các cuộc “đấu tố”. Bọn tề ngụy, mật vụ, cảnh sát, bảo an ngày đêm lùng sục xóm làng, mỗi khi có đảng viên bị đưa ra “đấu tố” chúng bắt nhân dân trong xã phải đến xem. Khi đi xem, mỗi người dân bị buộc phải mang theo mõ và gậy. Ai không mang là “có tội”, bị chúng bắt bớ, đánh đập. Khi tố, từng đồng chí đảng viên phải đứng trên một chiếc ghế cao trước hàng trăm quần chúng. Bọn chỉ huy tố cộng hô “đả đảo cộng sản”, buộc dân phải hô theo.

Với cách làm như vậy, địch ảo tưởng sẽ chia rẽ sâu sắc nhân dân với cách mạng, tách rời cán bộ, đảng viên, những chiến sĩ cách mạng với đồng bào, đồng chí, bà con ruột thịt của mình. Nhưng thực tế cho thấy, những âm mưu, thủ đoạn tàn ác của chúng đã bị thất bại, vì trong kháng chiến chống Pháp, Chi bộ Đảng xã Hòa Đồng có hơn 500 đảng viên, là xã có phong trào kháng chiến mạnh của huyện Tuy Hòa. Những quyền lợi của người dân được chính quyền cách mạng giải quyết một cách công bằng, dân chủ. Ý thức giác ngộ của đa số các tầng lớp nhân dân ở đây rất cao; tình cảm giữa dân với Đảng được gắn bó, tin tưởng. Do đó, địch không thể nào xóa sạch tình cảm, sự tin yêu của nhân dân Hòa Đồng đối với Đảng, với cách mạng.

Trong hoàn cảnh bị khủng bố trắng như vậy, các tổ chức đảng và đoàn thể bí mật của Hòa Đồng được thành lập trong khi thi hành Hiệp định Giơ-ne-vơ đều bị đổ vỡ. Một số đồng chí đảng viên trung kiên phải trốn vào núi, có số được đi tập kết, có số thất lạc trên núi rừng, tìm củ rừng sống cầm hơi chờ thời cơ liên lạc với cấp trên, khôi phục lại cơ sở, xây dựng phong trào cách mạng. Bên cạnh đại đa số đảng viên xã Hòa Đồng trung thành với lý tưởng, kiên định con đường cách mạng, cũng có một số ít đảng viên dao động, có người nằm im, có người bỏ làng quê ra đi làm ăn nơi khác, có người đầu hàng địch…

Từ Tỉnh ủy Phú Yên, các nghị quyết của Trung ương được truyền đạt đến Huyện ủy Tuy Hòa. Đồng chí Văn Gói, Tỉnh ủy viên, Bí thư Huyện ủy, trực tiếp đến Hòa Đồng chỉ đạo việc củng cố chi bộ đảng bí mật xã Hòa Đồng, hoạt động theo hướng hợp pháp và nửa hợp pháp. Trong thời gian bám địa bàn xã Hòa Đồng để chỉ đạo, củng cố phong trào các xã phía tây của huyện Tuy Hòa, đồng chí Văn Gói và đồng chí Nguyễn Thức (cán bộ Huyện ủy) bị địch bắt tại Hóc Răm vào tháng 10/1954. Đây là một tổn thất lớn của phong trào cách mạng ở Tuy Hòa nói chung, xã Hòa Đồng nói riêng.

Tháng 4/1955, lãnh đạo Tỉnh ủy Phú Yên, mà trực tiếp là đồng chí Lê Đài, Bí thư Tỉnh ủy và đồng chí Võ Xuân Vinh, Chánh Văn phòng Tỉnh ủy cử đồng chí Huỳnh Mai, Phó Bí thư Huyện ủy, thay đồng chí Văn Gói chỉ đạo phong trào. Nhưng khi vừa về đến Hòa Phong, thì đồng chí Huỳnh Mai bị địch bắt. Tỉnh ủy tiếp tục cử đồng chí Nguyễn Kiết (Hai Hùng) về đứng chân ở vùng núi Hòa Thịnh, chỉ đạo phong trào xã Hòa Đồng và các xã phía tây huyện Tuy Hòa.

Ngày 10/4/1955, dưới sự chỉ đạo của Tỉnh ủy, Huyện ủy Tuy Hòa được thành lập tại gộp đá Bãi Tiên (nay thuộc xã Hòa Tâm) căn cứ miền Đông của huyện gồm các đồng chí: Nguyễn Đình Thành, Đinh Tư (Đinh Văn Tuyến), Đinh Hiệt, Công Minh. Đồng chí Nguyễn Đình Thành được cử làm Bí thư Huyện ủy, Nguyễn Kiết làm Phó Bí thư Huyện ủy.

Chủ trương của Huyện ủy lúc này là nắm chắc quần chúng và số đảng viên trong chống Pháp thuộc thành phần cơ bản, xây dựng chi bộ bí mật, phát triển cơ sở cách mạng, lãnh đạo nhân dân trong huyện đấu tranh chống khủng bố, giữ thế phong trào, ổn định tư tưởng cho quần chúng đang hoang mang.

Tháng 6/1955, đồng chí Võ Phi Phụng, Tỉnh ủy viên và đồng chí Trần Quang Hiệu được bổ sung vào Ban Chấp hành Huyện ủy Tuy Hòa. Đồng chí Võ Phi Phụng làm Bí thư Huyện ủy. Đồng chí Trần Quang Hiệu được phân công phụ trách các xã phía tây huyện Tuy Hòa, trong đó có xã Hòa Đồng.

Từ căn cứ miền Đông của huyện, đồng chí Trần Quang Hiệu đi ngược về các xã Hòa Tân, Hòa Đồng, Hòa Mỹ… bắt liên lạc được với một số đồng chí Nguyễn Kiết, Nguyễn Duy Luân, Trương Bá Lánh… đang nằm ở vùng núi phía tây của huyện. Nhờ sự ra sức hoạt động của các đồng chí trong Tỉnh ủy, Huyện ủy, mặc dù nhiều đồng chí bị bắt, hy sinh, nhưng đến tháng 10/1955, hầu hết các xã trong huyện đều có cơ sở Đảng.

Tại Hòa Đồng, các đồng chí Hớn, Sáu Hiệu, Chín Cao, sau đó là Bùi Tân, Trần Suyền… đã xây dựng được một số cơ sở cách mạng như: Lê Đại, Võ Tấn Thành, Lê Duy Thừa, Lê Thị Thu, Lê Đẵm, Huỳnh Tài Ban, Lê Vinh Anh, Lê Hiền Đến, Lê Quang Ngọc, Lê Văn Ngại, Nguyễn Hữu Hạnh, Trần Tẩm, Nguyễn Phán, Lê Củng, Phan Văn Đinh, Nguyễn Trọng Kiêm, Nguyễn Thị Ánh, Đỗ Thị Thìn… Hầu hết các thôn trong xã đều có cơ sở cách mạng.

Hoạt động của các cơ sở cách mạng của xã Hòa Đồng trong thời kỳ này (1955-1959) là xây dựng các trạm liên lạc, bí mật nuôi giấu và tiếp tế cho cán bộ cách mạng đang hoạt động bí mật, đưa đón cán bộ tỉnh, huyện về địa phương công tác hay đi ngang qua xã… Trong số cơ sở cách mạng của Hòa Đồng, nhiều đồng chí dù chưa phải là đảng viên nhưng hoạt động rất tích cực, không ngại hy sinh, gian khổ. Do đó, dù kẻ thù ngày đêm hung hăng lùng sục, truy tìm, tiêu diệt đảng viên cộng sản, đánh phá cơ sở cách mạng nhưng phong trào cách mạng xã Hòa Đồng không bao giờ tắt, được giữ gìn, duy trì ngay cả trong những ngày đen tối nhất của cách mạng.

THÀNH NAM