Truông Bà Viên nằm ở đoạn đường từ thôn Phong Hậu lên thôn Phước Hoà thuộc xã Sơn Định, huyện Sơn Hoà. Trước đây rừng chưa bị chặt phá thì khu vực này cây cối rất rậm rạp, là nơi cư trú của các loài thú dữ như cọp, beo, rắn độc… mà nhiều nhất là cọp: “cọp núi Lá, cá sông Hinh”.

Đường qua truông bà Viên ở Sơn Định - Ảnh: TRẦN QUỲ

Vì đây là con đường độc đạo, nên từ Sơn Long muốn lên Sơn Định, đều phải qua truông bà Viên, đoạn đường dài khoảng 2 cây số, đường hẹp, dốc ngược, lởm chởm đá và lắm hiểm nguy. Người đi đường có thể bị cọp từ các bụi rậm lao ra tấn công bất ngờ. Vì thế mỗi khi muốn qua truông, người ta tổ chức thành từng đoàn, vừa đi vừa khua chiêng gõ mõ để cọp dữ không dám lao đến tấn công.

Người dân trong khu vực này thường kể lại cho con cháu nghe, rằng: ở hai đầu truông có cắm những cây gậy vót nhọn, như một dấu hiệu và vũ khí phòng thân giúp cho khách bộ hành qua truông an toàn. Nghĩa là: Khi qua truông người bộ hành vác cây gậy chĩa đầu nhọn lên trời, cọp thấy cây nhọn không dám vồ hoặc nếu có vồ thì cũng đỡ nguy hiểm hơn. Khi qua được khỏi đầu truông thì cho dựng đứng cây gậy lên để cho người khác sử dụng.  

Tương truyền, khi nghe có thú dữ hoành hành, bà Viên đã đến đây để ra tay đánh cọp, cứu khách bộ hành. Không rõ lai lịch của bà Viên gốc người ở đâu? Gia cảnh, chồng con ra sao? Chỉ biết bà là người phụ nữ như bao người phụ nữ bình thường khác. Bà đến nơi này, lập một cái quán nhỏ đầu truông bán hàng rong, nước uống cho khách qua đường lỡ bước và đã rất nhiều lần, bà xua đuổi đàn cọp không để đến gần khách qua truông. Trong đàn có một con cọp đầu đàn là hung dữ hơn cả, đã nhiều lần tấn công bà Viên mà không sao hạ thủ được, trái lại còn bị bà đánh cho gãy một chân trước. Để trả thù, nó rình rập quanh ngôi quán nhỏ của bà trong nhiều ngày liền, nhưng không tránh khỏi sự phát hiện do mùi hôi thối nồng nặc của nó bay ra. Bà vẫn bình thản bán nước và một ngày nọ, sau khi đưa khách qua đường quay về giữa trưa, liền bị con cọp ba chân lao ra tấn công. Bà đã quần thảo với cọp đến xế trưa thì hạ gục được nó. Từ đó đàn cọp bỏ vào rừng sâu, không còn bén mảng đến chốn này để quấy nhiễu nữa. Còn bà Viên, sau đó không ai biết bà đi đâu. Có người cho rằng bà là người nhà trời sai xuống để cứu độ dân lành. Dân địa phương nhớ ơn bà, lập ngôi miếu thờ ở đầu dốc, nhưng qua mưa nắng, ngôi miếu thờ nay chỉ còn một nền đất bằng phẳng.

(Ghi theo lời kể của các ô.ô Trần Sĩ Huệ, Nguyễn Chánh, bốn Thơm và Đặng Cưu ở xã Sơn Xuân, Xơn Long, Sơn Định)