Để cứu ngụy quân, ngụy quyền thoát khỏi nguy cơ sụp đổ hoàn toàn, Mỹ ồ ạt đưa quân Mỹ và quân chư hầu vào miền Nam tiến hành “chiến tranh cục bộ” hòng nhanh chóng giành thắng lợi bằng sức mạnh quân sự.
Tại chiến trường Tuy Hòa, ngày 1/11/1965, đế quốc Mỹ đưa tiểu đoàn pháo binh đầu tiên vào Đông Tác, sau đó là Lữ đoàn 1, Sư đoàn dù 101 và Lữ đoàn “Rồng xanh” - lính đánh thuê Nam Triều Tiên. Đây là những đơn vị lính Mỹ và chư hầu đầu tiên đổ bộ lên Tuy Hòa. Sự có mặt của bọn xâm lược Mỹ và chư hầu làm cho ý định mở rộng vùng giải phóng Tuy Hòa xuống các xã phía đông của ta chưa thể thực hiện được.
Với lực lượng hùng hậu trên cộng với lực lượng quân ngụy tại chỗ, địch ráo riết chuẩn bị cho cuộc phản công chiến lược mùa khô năm 1966 nhằm tiêu diệt chủ lực ta, giành lại quyền chủ động trên chiến trường. Phú Yên là một trong 5 hướng tấn công của chiến dịch năm mũi tên do Mỹ đích thân vạch kế hoạch và chỉ huy, trong đó chiến trường Tuy Hòa được Mỹ xác định là trọng điểm của cuộc hành quân mang tên Van-bua-ren.
Sau khi hung hăng lùng sục đánh phá vùng phía đông huyện Tuy Hòa, tàn sát dã man thường dân ở Hòa Hiệp, Hòa Xuân, ngày 19/1/1966 (ngày 28 tháng Chạp năm Ất Tỵ), địch tập trung 6 tiểu đoàn quân Mỹ và Nam Triều Tiên, 4 tiểu đoàn quân ngụy, 2 tiểu đoàn pháo binh, 2 chi đội xe bọc thép, cùng hàng trăm máy bay phản lực, trực thăng đánh phá ác liệt toàn huyện Tuy Hòa, đặc biệt là vùng giải phóng của ta ở các xã phía tây huyện Tuy Hòa 1.
Thấy rõ âm mưu mở cuộc phản công chiến lược mùa khô 1966 đánh vào vùng giải phóng Tuy Hòa, trong đó có Hòa Mỹ, nhằm “tìm và diệt” các cơ quan lãnh đạo của ta, bẻ gãy xương sống các đơn vị chủ lực Phân khu Nam, triệt đường hành lang giữa Phú Yên và các tỉnh bạn Khánh Hòa, Đắk Lắk, triệt phá vùng giải phóng, phá hủy kho tàng, cửa khẩu, tạo lá chắn bên ngoài cho quân ngụy lập vành đai trắng, hòng giữ các xã đồng bằng xung quanh quân lỵ, chi khu Hiếu Xương.
Địch hí hửng huy động một lực lượng áp đảo diễu võ giương oai thực hiện chính sách “tam quang” (giết sạch, đốt sạch, phá sạch) hòng biến Hòa Mỹ thành vành đai trắng, tát nước bắt cá, đẩy bật lực lượng ta ra khỏi đồng bằng.
Đối phó âm mưu của địch, Bộ chỉ huy Phân khu Nam, Liên tỉnh ủy 3, Tỉnh ủy, Huyện ủy Tuy Hòa 1 tổ chức Hội nghị và nêu quyết tâm giữ vững vùng giải phóng, đập tan cuộc hành quân của địch.
Hội nghị đi đến kết luận: tập trung lực lượng, giữ vững vùng giải phóng Hòa Mỹ, bám trụ đánh địch tại chỗ.
Phân khu Nam trực tiếp về Hòa Mỹ phối hợp với địa phương củng cố việc tổ chức phòng thủ vùng căn cứ, xây dựng vững chắc thế trận chiến tranh nhân dân. Trên địa bàn Hòa Mỹ tổ chức 4 cụm chiến đấu, mỗi cụm có một trung đội cơ động kết hợp với 300 du kích xã và lực lượng bảo vệ cơ quan được trang bị vũ khí đầy đủ từ tàu không số Vũng Rô tập kết lên Hòa Mỹ. Ngay trên địa bàn Hòa Mỹ, Trung đoàn 10 Ngô Quyền, Tiểu đoàn 14, một đại đội đặc công tỉnh, một đại đội pháo cao xạ, một đại đội pháo 82 ly, sơn pháo 75 ly ém quân tán từng tiểu đoàn, sẵn sàng giáng trả cuộc càn quét của địch.
Phân khu Nam thống nhất với địa phương vạch ra 2 phương án tác chiến.
Phương án một, ăn tết trước, đánh thẳng vào quận lỵ Hiếu Xương tại Phú Lâm, thế trận thuận lợi thì đánh vào TX Tuy Hòa. Ta đánh mạnh vào sào huyệt địch, tất yếu địch sẽ bỏ cuộc càn, dồn về phòng thủ hậu cứ.
Phương án hai, củng cố vững chắc thế trận chiến tranh nhân dân ở vùng giải phóng đồng bằng phía tây Tuy Hòa, mà trọng tâm là vùng giải phóng Hòa Mỹ, đồng loạt tập kích ở Nhà Dù thôn Thạnh Phú, Đài thông tin điểm cao núi Hương, ngã tư thôn Phú Thuận và khắp các nơi địch đóng quân ở Phú Thọ, Lạc Chi, Ngọc Lâm, Bến Đá, Rẫy Giồng, Đồng Mân, Suối Phẩn, Đồng Ba Chiếu, Đá Đen. Vừa mờ sáng 18 tháng chạp (19/1/1966), trong lúc nhân dân chuẩn bị đón tết cổ truyền Bính Ngọ, địch huy động một ngày hơn 70 lượt trực thăng đổ quân xuống núi Hương.
Quân dân du kích xã tích cực phối hợp với Trung đoàn 10, Tiểu đoàn 30 và các đại đội độc lập 80, 83 bộ đội chủ lực Phân khu Nam kiên cường chặn địch đánh trả ác liệt.
Tối 19/1/1966 (28 tháng Chạp), lực lượng ta tập kích núi Hương diệt lính Nam Triều Tiên, làm bị thương 31 tên, bắt sống một hạ sĩ quan, thu nhiều vũ khí quân trang, quân dụng; có 1 đại liên 20.
Sáng 21/1/1966 (mùng 1 Tết Bính Ngọ) lính đánh thuê Nam Triều Tiên từ núi Hương kéo vào xóm Hòn Đình, thôn Thạnh Phú (Hòa Mỹ) tập trung dân và xả súng bắn chết 62 người, phần lớn là phụ nữ, trẻ em và người già. Trong trận thảm sát này chỉ có 1 em bé sơ sinh sống sót là Nguyễn Đồng (hiện đang công tác tại Sở Xây dựng Phú Yên).
Sáng 22/1/1966 (mùng 2 tết) lính Nam Triều Tiên ở núi Hương tấn công, bao vây xóm Gò, thôn Vạn Lộc (Hòa Mỹ), bắt đồng bào tập trung, cởi quần áo, xếp hàng rồi xả súng bắn chết 12 người, phần lớn cũng là người già, phụ nữ và trẻ em. Đến chiều, chúng càn xuống xóm Bầu Tranh (Vạn Lộc - Hòa Mỹ) tập trung 7 người, xả súng bắn chết tại chỗ 5 người - 1 phụ nữ và 1 trẻ em được người thân che đạn, sống sót trong cuộc tàn sát đẫm máu này.
Tại Gò Thị - Phú Nhiêu, bọn lính Nam Triều Tiên xả súng bắn chết 19 người (tất cả đều là người già, phụ nữ và trẻ em). Tội ác man rợ của bọn lính đánh thuê khát máu đã gây ra nhiều thảm cảnh đau lòng.
Tại thôn Mỹ Tường, Quảng Phú, bọn lính Nam Triều Tiên bày tỏ trò thú tính man rợ, bắt 7 phụ nữ rồi thay nhau hãm hiếp tập thể, sau đó lấy lưỡi lê đâm cổ họng 2 người, 5 chị còn lại chúng đem vào vườn hoang lột trần, trói chặt và cho các tốp lính thay nhau hãm hiếp. Thỏa mãn thú tính xong, chúng đâm chết 5 chị và 1 cháu bé.
Sáng 23/1/1966 (mùng 3 tết) địch dùng khoảng 100 máy bay trực thăng nối cầu hàng không từ Tuy Hòa lên Hòa Mỹ, cùng với pháo binh bắn phá làng mạc, núi rừng Hòa Mỹ. Sau đó chúng đổ quân (khoảng 1.000 quân) xuống ngã hai thôn Phú Thuận (Hòa Mỹ), triển khai cuộc hành quân càn quét, lùng sục, bắn giết. Tại xóm Trương (Phú Thuận - Hòa Mỹ) chúng giết chết 16 người trong đó có 1 gia đình 6 người, 1 phụ nữ đang mang thai, 2 cụ già và 1 người tàn tật.
Trong 1.563 đồng bào ta bị địch thảm sát trong cuộc hành quân Van-bua-ren ở đồng bằng Tuy Hòa, có 300 thường dân Hòa Mỹ.
Nhằm ngăn chặn tội ác hung hãn, dã man của quân thù, tối 23/1/1966, tiểu đoàn 11,12 (Trung đoàn Ngô Quyền) cùng du kích xã Hòa Mỹ tổ chức tập kích nơi đóng quân của lính Nam Triều Tiên tại ngã hai, xóm Trương (Phú Thuận - Hòa Mỹ). Ta tiêu diệt và làm bị thương khoảng 100 tên. Và ngay trong đêm ta rút quân vào thôn Phú Thọ, bố trí trận địa sẵn sàng chờ địch vào đánh tiếp.
Sáng hôm sau, ngày 24/1/1966 (mùng 4 tết) địch chở quân từ căn cứ quân sự Hòa Hiệp lên tăng cường, huy động pháo binh, không quân oanh tạc dữ dội vào trận địa của ta tại thôn Phú Thọ (Hòa Mỹ); sau đó, mở cuộc tấn công bằng bộ binh, có pháo binh và máy bay yểm trợ. Quân chủ lực của ta đã anh dũng chiến đấu đẩy lùi nhiều đợt tiến công của địch, tiêu diệt 67 tên lính Nam Triều Tiên, làm bị thương hàng trăm tên, bắn cháy 3 máy bay F.105; buộc chúng phải lui về co cụm ở ngã hai (Phú Nhuận).
Qua ngày hôm sau, vào lúc 5 giờ sáng 25/10/1966 (mùng 5 tết) 1 đại đội quân Mỹ (thuộc Lữ đoàn dù 101) lợi dụng sương mù, bí mật tập kích xóm Suối (Phú Nhiêu - Hòa Mỹ), băng qua xóm Ấp (Phú Thọ - Hòa Mỹ) nhằm ngăn chặn đường rút quân của ta vào xã Hòa Thịnh. Nhờ dự đoán trước đòn đánh tập hậu của địch, tại đây ta đã bố trí Tiểu đoàn 12 (Trung đoàn Ngô Quyền) và lực lượng du kích xã Hòa Mỹ. Khi địch lọt vào ổ phục kích, ta chủ động nổ súng và đánh xáp lá cà diệt gọn đại đội quân Mỹ. Đây là trận đánh cận chiến (xáp lá cà) đầu tiên ở miền Nam, kể từ khi Mỹ đến. Từ đây khẩu hiệu “Bám thắt lưng Mỹ mà đánh” xuất hiện như một hồi kèn xung phong, thể hiện một phương pháp đánh Mỹ hiệu quả nhất - trong điều kiện tương quan về trang bị, vũ khí, phương tiện chiến đấu của ta bao giờ cũng yếu hơn quân địch.
Mỹ và bọn chư hầu đã trả giá đắt cho tội ác man rợ do chúng gây ra. Biến đau thương, căm thù thành ý chí giết giặc, trả thù cho đồng bào ta, trong mùa khô 1966 tại chiến trường Hòa Mỹ, dân quân du kích phối hợp với các đơn vị bộ đội chủ lực và địa phương đã xóa sổ và đánh thiệt hại nặng nề 2 tiểu đoàn và 11 đại đội lính đánh thuê khát máu, 1 tiểu đoàn Mỹ thuộc Lữ đoàn dù 101. Cả ngàn lính Mỹ và lính đánh thuê Nam Triều Tiên phơi xác tại Hòa Mỹ. Quân ta bắn rơi 3 máy bay phản lực, 2 máy bay C.103, 10 máy bay trực thăng và bắn hư nhiều chiếc khác. Gọng kìm “tìm diệt” của địch bị bẻ gãy, quân dân ta vẫn kiên cường trụ bám, đứng chân vững chắc tại Hòa Mỹ. Gọng kìm “bình định” mà địch hí hửng rêu rao không thu được kết quả gì.
Đánh giá về cuộc càn của địch và thắng lợi của ta, đại tá Nguyễn Lệ (năm Phương) - Chính ủy - và tướng Lư Giang - tư lệnh Phân khu Nam, nhận xét: “Cuộc hành quân quy mô lớn nhất của bọn xâm lược Mỹ và chư hầu vào vùng giải phóng phía huyện Tuy Hòa, mà trọng tâm là xã Hòa Mỹ đã bị thất bại nặng nề. Đó là cái mốc đánh dấu sự thất bại thảm hại của địch trong cuộc phản công chiến lược mùa khô 1966 ở chiến trường Nam Trung Bộ. Địch đã sử dụng toàn bộ sức mạnh pháo đài bay B.52, súng phun lửa, chất độc hóa học… mà vẫn đại bại ở chiến trường Tuy Hòa”.
THÀNH NAM
