Được sự lãnh đạo của Đảng và các cấp hội phụ nữ của tỉnh trong kháng chiến chống Pháp, chống Mỹ, phụ nữ Phú Yên có mặt mọi nơi, hình thành Đội quân tóc dài hùng hậu cống hiến rất lớn cho sự nghiệp giải phóng dân tộc cũng như trong công cuộc xây dựng, bảo vệ Tổ quốc hiện nay.
Vai trò phụ nữ Phú Yên thể hiện ở các phong trào đấu tranh trước Cách mạng Tháng Tám. Chị Nguyễn Thị Hảo - người phụ nữ cộng sản đầu tiên của Phú Yên. Tháng 3/1931, chị Hảo phụ trách công tác phụ nữ, hội phụ nữ phát triển rộng khắp ở các địa phương trong tỉnh, tham gia các cuộc biểu tình chống chiến tranh đòi dân sinh, dân chủ, đòi tự do cơm áo hòa bình. Phụ nữ góp phần quan trọng vào thắng lợi Cách mạng Tháng Tám vĩ đại giành độc lập tự do dân chủ; riêng phụ nữ giành được quyền thiêng liêng giải phóng phụ nữ, tham gia mọi lĩnh vực kinh tế, văn hóa, xã hội “Chống giặc đói, giặc dốt, giặc ngoại xâm”, “giặc đến nhà, đàn bà cũng đánh”. Hầu hết, các xã trong tỉnh đều có đội nữ tự vệ mặc quần soọc, cắt tóc ngắn, tập luyện quân sự, biết bắn súng và sử dụng vũ khí thô sơ. Năm 1947, 2 trung đội nữ tự vệ của xã An Ninh, An Định bảo vệ Đại hội Phụ nữ tỉnh. Tháng 1/1954, giặc Pháp mở chiến dịch Át-lăng nhằm thôn tính các tỉnh vùng tự do Liên khu 5. Ban chấp hành Hội Phụ nữ tỉnh vận động phụ nữ tham gia các đội du kích dũng cảm chiến đấu và phục vụ chiến đấu. Các mẹ, các chị sẵn sàng chăm sóc thương binh, nấu cơm phục vụ dân quân tập trung, tiếp tế lương thực cho bộ đội, canh gác bố phòng tiếp tục sản xuất tự túc, nhiều chị em tham gia đi dân công vận chuyển vũ khí, lương thực cho chiến trường Tây Nguyên, Bắc khánh. Nhiều tấm gương tiêu biểu như chị Nguyễn Thị Cam ở xã Xuân Quang (Đồng Xuân), một mình dắt 3 ngựa thồ trong 300 ngày thồ hàng, phục vụ cho chiến trường Tây Nguyên. Chị Nguyễn Thị Đập ở An Mỹ được bầu chiến sĩ giết giặc, chị Nguyễn Thị Nga ở An Ninh được bầu chiến sĩ cứu thương, chị Nguyễn Thị Liên ở Sơn Long được bầu chiến sĩ bình dân học vụ… Qua 9 năm kháng chiến chống Pháp, phụ nữ Phú Yên đã góp phần làm rạng rỡ trang sử tỉnh nhà.
Từ tháng 8/1954 về sau, phụ nữ Phú Yên đi đầu trong các phong trào đấu tranh đòi thi hành Hiệp định Giơ- ne-vơ, chống sự tàn sát khủng bố, chống tố cộng, phong trào phá ấp chiến lược, phong trào chặn xe tăng của Mỹ ngụy không cho phá lúa, làm thất bại cuộc hành quân càn quét của giặc. Nổi lên trong phong trào này có chiến công của các bà, các mẹ ở xã Hòa Đồng đứng chặn ngay đầu đoàn xe 6 chiếc. Nhiều phong trào đấu tranh với nhiều tấm gương tiêu biểu của phụ nữ bằng tay không đấu tranh trực diện kẻ thù, bị đánh đập tra tấn dã man nhưng không hề nao núng như chị Hoàng Thị Nghị, Trần Thị Có ở Hòa Thịnh, Nguyễn Thị Đan ở An Ninh, Đào Thị Thu ở Hòa Thắng. Bà Phạm Thị Bỉnh ở TX Tuy Hòa có công tham gia giải thoát Luật sư Nguyễn Hữu Thọ, chị Bùi Thị Thanh Vân bị địch bắt tra tấn chết đi sống lại, bị đày ra Côn Đảo. Năm 1962, chị Vân ra tù tiếp tục hoạt động với cương vị Hội trưởng Hội Phụ nữ tỉnh. Tháng 1/1959, Nghị quyết Trung ương Đảng xác định con đường cách mạng miền Nam bằng con đường “Bạo lực cách mạng”, như luồng gió mới thổi vào miền Nam, quân dân phấn khởi tin tưởng. Năm 1960, nổ ra cuộc Đồng Khởi ở Hòa Thịnh và lan mạnh ra các xã trong tỉnh. Năm 1965, đế quốc Mỹ và quân chư hầu Nam Triều Tiên ồ ạt vào miền Nam Việt Nam. Cùng với các đơn vị địa phương của tỉnh và bộ đội miền Bắc, lực lượng phụ nữ trong tỉnh phối hợp đấu tranh chính trị, binh địch vận, trực tiếp tham gia phục vụ chiến đấu, xây dựng lực lượng vũ trang. Năm 1967, huyện Tuy Hòa 1 thành lập khẩu cối 82 ly do chị Lê Thị Tạo làm Khẩu đội trưởng, trận đầu ra quân tập kích tiêu diệt cụm hỏa lực của quân Nam Triều Tiên, phá hỏng 2 khẩu pháo 105 ly, giết chết 50 tên. Ngày 2/9/1969, được tin Bác Hồ từ trần, phụ nữ tỉnh cùng với quân dân học tập Di chúc của Bác, biến đau thương thành hành động cách mạng. Hàng trăm phụ nữ các lứa tuổi đánh địch bằng chất nổ, diệt 36 mục tiêu, giết chết và làm bị thương 175 tên, trong đó có cả lính Mỹ và lính Nam Triều Tiên, phá hỏng 2 xe quân sự và nhiều phương tiện chiến tranh. Tiêu biểu nhất là du kích xã Hòa Quang phối hợp với lực lượng an ninh do chị Lê Thị Minh Hãnh phụ trách diệt ác giữa ban ngày, chị được trao tặng danh hiệu Anh hùng Lực lượng vũ trang. Chị Tuyết Ngọc, chị Nguyễn Thị Đào nhiều lần vào sào huyệt giặc tại TX Tuy Hòa dùng vũ khí diệt 25 tên, đốt cháy 1 xe zep, 1 máy truyền tin, diệt nhiều tên ác ôn làm hoang mang tinh thần binh lính địch. Từ năm 1970 đến 1971, Trung đội nữ pháo binh có 4 khẩu pháo phối hợp với trung đội công binh và nữ du kích B đánh 146 trận, diệt 398 tên, làm bị thương 324 tên; trong đó có 60 tên lính Nam Triều Tiên, phá hủy 1 kho xăng, làm hỏng 3 khẩu pháo 105 ly, san bằng toàn bộ hầm ngầm lô cốt cứ điểm Núi Tranh. Từ năm 1972 đến 1975, có hơn 10.000 nữ tự vệ không những tham gia chiến đấu mà còn tham gia sản xuất tự túc, vận chuyển lương thực, vũ khí làm tốt công tác hậu phương quân đội. Trong sự nghiệp giải phóng tỉnh nhà với sự đóng góp rất lớn của đội pháo binh nữ Tuy Hòa 1 bắn cháy 1 chiếc M113 của địch, thu nhiều vũ khí, hỗ trợ đắc lực cho các lực lượng vũ trang, giải phóng TX Tuy Hòa ngày 1/4/1975. Tỉnh Phú Yên hoàn toàn giải phóng, phụ nữ hồ hởi tham gia truy quét tàn quân, giữ vững an ninh chính trị, trật tự an toàn xã hội, bắt tay vào việc xây dựng cuộc sống mới.
Những cống hiến của phụ nữ Phú Yên đã cùng với quân dân tỉnh nhà góp phần vào chiến thắng mùa xuân 1975 giải phóng Phú Yên, giải phóng miền Nam thống nhất đất nước.
TRẦN DOÃN
