Đài tưởng niệm trên núi Nhạn được tỉnh Phú Khánh đầu tư xây dựng từ năm 1983. Theo thiết kế của nhóm tác giả do kiến trúc sư Tô Định đứng đầu, công trình gồm bảo tàng trưng bày ở bên dưới, phần trên là tháp đài cao 30 mét, tựa lưng vào tháp là cụm tượng gồm người mẹ Phú Yên anh hùng cầm bó đuốc, bên phải mẹ là anh bộ đội cầm súng xông lên, bên trái là bé trai cầm sách đến trường. Hướng chính của công trình là tây nam, nhìn về cánh đồng lúa Tuy Hòa bao la, xa xa là núi rừng trùng điệp, cái nôi của phong trào cách mạng Phú Yên qua hai cuộc kháng chiến giữ nước. Từ trên nhìn xuống là ngôi sao năm cánh, hình khối toàn bộ công trình như cánh chim nhạn tung bay về hướng tây.
Đài tưởng niệm núi Nhạn. - Ảnh: DƯƠNG THANH XUÂN
Trong quá trình xây dựng thì xảy ra sự cố, xuất hiện các vết nứt ở hai cánh sảnh chính của công trình. Đến năm 1986, công trình này ngừng thi công hẳn. Mãi đến năm 2003, theo nguyện vọng của nhân dân, nhất là các bậc lão thành cách mạng, công trình Đài tưởng niệm được nghiên cứu cải tạo xây dựng lại. Nhóm tác giả được chọn do kiến trúc sư Lê Hiệp, giảng viên Trường đại học Kiến trúc Hà Nội (là tác giả của công trình Đài liệt sĩ Tuyên Quang, Đài liệt sĩ Ba Đình - Hà Nội, Đài chiến thắng Điện Biên Phủ...) chủ trì thiết kế. KTS Lê Hiệp có nhiều ý tưởng táo bạo, để một công trình gần như bị bỏ rơi trở thành tác phẩm nghệ thuật.
Đài tưởng niệm trên núi Nhạn như con sóng xô từ xa khơi biển Đông tung bọt trắng xóa, như những cánh buồm no gió vươn ra khơi xa, như những cánh chim nhạn tung bay. Đế của đài là phòng tưởng niệm, trục chính của công trình như cũ nhưng mặt chính xoay về hướng đông nam. Hình khối, đường nét, màu sắc của công trình hài hòa với tháp cổ. Từ dưới nhìn lên, tháp Nhạn vẫn là công trình chủ đạo, nhưng khi viếng thăm Đài tưởng niệm, ta vẫn cảm nhận được sự hoành tráng cũng như khả năng biểu cảm của công trình. Thành công của công trình còn là sự tôn trọng khung sườn cũ, không đập phá nhiều, tổng thể công trình gọn và phù hợp với địa hình ngọn núi nhỏ ở trung tâm thành phố.
Kỷ niệm 32 năm Ngày giải phóng tỉnh Phú Yên (1/4/2007) tới đây, Đài tưởng niệm sẽ được khánh thành, nhân dân TP Tuy Hòa nói riêng và tỉnh Phú Yên nói chúng có thêm một công trình văn hóa. Đài tưởng niệm này sẽ góp phần cùng tháp Nhạn, công viên Diên Hồng, Nhà văn hóa Diên Hồng, chùa Kim Cang, chùa Kim Long, chùa Ông và Nhà bảo tàng Phú Yên (sắp được xây dựng) hình thành cụm công trình văn hóa nơi cửa ngõ vào thành phố.
Để tôn thêm vẻ đẹp của núi Nhạn, nơi có tháp cổ và Đài tưởng niệm, nên trồng thêm cây đa, bồ đề, si (loại cây thường được trồng ở các chùa, miếu mạo) ở phía tây nam công trình; sử dụng ánh sáng vừa phải vào ban đêm, không nên chiếu sáng toàn bộ thân đài. Công trình luôn mở cửa để mọi người thăm viếng.
Núi Nhạn - sông Đà là biểu tượng của Tuy Hòa. Để nơi đây thêm đẹp, chính quyền thành phố nên sớm có kế hoạch giải tỏa các hộ nhà tạm dọc hai bên đường sắt và đường Nguyễn Văn Linh, mở rộng công viên Diên Hồng đến tận cầu Sông Chùa, quy định nhà dân ở xung quanh núi Nhạn xây dựng cao hai tầng, mái dốc lợp ngói màu xanh, nghiêm cấm các gia đình đào xới chân núi gây nên hiện tượng sụt lở.
KTS HOÀNG XUÂN THƯỞNG
