Cơ quan UNESCO tại Việt Nam và chính quyền tỉnh Phú Yên đang lập hồ sơ để đề nghị công nhận bộ bảo vật đàn đá và kèn đá Tuy An là di sản văn hóa của nhân loại.

Nghệ sĩ ưu tú Thanh Hải biểu diễn đàn đá - Ảnh: MINH TRIẾT

ĐÀN ĐÁ TUY AN

Nhiều năm rồi, nhà nghiên cứu Nguyễn Hoài Sơn (Tổng thư ký Liên hiệp các Hội Khoa học kỹ thuật Phú Yên) đã bỏ tâm sức cho công trình “Di sản văn hóa đá ở Phú Yên”; trong đó, ông dành nhiều công phu nghiên cứu về đàn đá Tuy An trong sự đối chiếu với các bộ đàn đá phát hiện ở Việt Nam: “Đến nay, tại Việt Nam đã phát hiện được 23 bộ đàn đá với tổng số trên 200 thanh đàn đá. Nhưng đến lúc này, bộ đàn đá Tuy An vẫn được đánh giá là có hệ thống thang âm chuẩn nhất. Chính điều này đã làm nên giá trị đặc biệt của bộ đàn đá này”.

NSND Đỗ Lộc (TP Hồ Chí Minh) cho rằng: “Ngoài Việt Nam, thế giới chưa có đàn đá đúng nghĩa. Ở Trung Quốc, Triều Tiên và một vài bộ tộc châu Phi cũng đã xuất hiện những thanh đá phát ra âm thanh, nhưng đó chỉ là những âm thanh có âm vực đơn giản, không đủ khả năng diễn tấu như các bộ đàn đá tìm thấy ở Việt Nam. Nếu như thế thì đàn đá không chỉ của Việt Nam mà còn của cả thế giới”.

Bộ đàn đá Tuy An nguyên gốc gồm 8 thanh hiện đang được lưu giữ cẩn trọng tại Bảo tàng Phú Yên và tài liệu khoa học ở đây kết luận: Tuổi đàn đá Tuy An nằm trong khoảng nửa đầu thiên niên kỷ thứ I trước Công nguyên, do chính người Tuy An chế tác.

Trải qua hơn 20 năm từ khi phát hiện bộ đàn đá, không gian di tích đã có nhiều thay đổi nhưng vùng núi Hòn Một, xã An Nghiệp, huyện Tuy An (Phú Yên) vẫn là nơi khá linh thiêng đối với người dân. Năm 1988, ông Huỳnh Ngọc Hồng lần đầu tiên xin phép chính quyền địa phương đến Hòn Một dọn đất canh tác. Bởi có những yếu tố mang tính thần linh bí ẩn mà một thời gian khá dài những gì có tại đây không bị đào bới, mai một; và cơ duyên phát hiện đàn đá đã trao vào tay ông Hồng vào năm 1990.

Niềm tự hào về “chiến công” năm xưa vẫn ngời lên nét mặt khắc khổ của người đàn ông trên 60 tuổi: “Vào một ngày giữa năm 1990, trong khi đang làm rẫy ở Hòn Một, lúc chuẩn bị nghỉ trưa, tôi xeo một viên đá lên lót ngồi; viên đá này lộ lên mặt đất khoảng 1/3, đoạn còn lại bị đất phủ khoảng 20cm. Vừa ngồi hút thuốc vừa gõ nhịp, tôi nghe tiếng “kong kong” rất lạ phát ra từ viên đá. Ngạc nhiên và liên tưởng đến chuyện đàn đá đã từng nghe, tôi gói thanh đá mang về để ở bờ ruộng gần nhà; nói thiệt, lúc ấy tôi chỉ sợ vợ kình: đi rẫy không quơ củi về mà lại quơ… đá! Sau đó hai tháng, tôi phát hiện được thanh “đá kêu” thứ hai nhưng rồi tiếp tục tìm kiếm vẫn chẳng thêm được gì. Xong mùa vụ, tôi lên miền núi Sông Hinh đào vàng trong 6 tháng nhưng vẫn luôn bị mấy thanh đá ám ảnh, thấy đá là tôi gõ, vậy mà hàng ngàn viên không có tiếng kêu khác lạ nào. Trở lại nhà, vừa làm rẫy tôi vừa lặng lẽ đào bới trong gần nửa năm thì tìm thấy tất cả 8 thanh. Tất cả những thanh đá này nằm trong khu vực chừng vài chục mét vuông…”.

Rồi ông Hồng trầm tư: “Thời gian đó, tôi đã trăn trở sưu tầm và tìm hiểu đến rộc người. Tìm được đủ bộ “đá kêu” thì rất mừng nhưng rồi lại lo vì không dám nói với ai,  nói thế nào, liệu có ai hiểu biết về nó hay không? Tôi đạp xe gùi mấy thanh đó đến một người em đang làm trong ngành văn hóa huyện nhưng cũng chẳng sáng tỏ điều gì. Đã có hai người lạ đến nhà gạ mua với giá 2 cây vàng. Hai cây vàng lúc đó là một gia tài quá lớn, gia đình tôi lại đang vất vả nuôi con đi học đại học… Nhưng chính vì người ta trả giá quá cao mà tôi biết được đây là một báu vật quốc gia. Thế là sau gần hai năm phân vân suy nghĩ, đầu năm 1992, tôi quyết định báo với các cơ quan ở huyện Tuy An…”.

Ông Huỳnh Ngọc Hồng, người phát hiện đàn đá Tuy An - Ảnh: ĐỨC TUẤN

CẶP “CÓC ĐÁ” LINH THIÊNG

Bà Nguyễn Thị Kim Hoa, Giám đốc Bảo tàng Phú Yên hướng dẫn chúng tôi tiếp cận cặp kèn đá hình hai con cóc, một lớn (cái) một nhỏ (đực). Kèn “cái” nặng 75kg, kích thước đáy 40cm, cao 35cm, chiều cong của lưng 55cm, lỗ thổi rộng 2,5cm; từ lỗ thổi đến lỗ thoát hơi (có chiều hơi cong) dài 29,6cm có một lỗ xoáy sâu vào trong 11,7cm, miệng lỗ rộng 33cm. Kèn “đực” nặng 34,5kg, kích thước đáy 29cm, cao 35cm, chiều cong của lưng 52cm; từ lỗ thổi đến lỗ thông hơi dài 29,5cm, lỗ thổi rộng 1,8cm, chỗ thoát hơi mở rộng thêm 6,7cm; một bên có lỗ xoáy sâu 8,7cm.

Theo nhận định của Viện Bảo tàng lịch sử Việt Nam, đây là hai hiện vật được chế tạo từ đá bazan, có niên đại vào khoảng thế kỷ V trước Công nguyên đến thế kỷ VII sau Công nguyên.

Lần lại thời gian, cuối năm 1993, nhiều người dân Phú Yên lan truyền tin đồn có một vật lạ bằng đá “khi thổi phát ra âm thanh rất hay” đang lưu giữ tại nhà ông Đỗ Phán tại xã An Mỹ, huyện Tuy An. Sau khi các cơ quan chức năng tiếp cận mới biết được rằng không biết bằng cách nào ông mua được hiện vật này từ người dân ở gần khu vực chùa Hố Thị. Lúc này, vì gia cảnh túng thiếu, ông Đỗ Phán đã dự định bán cho giới sưu tập đồ cổ. Ngành Văn hóa Phú Yên khi ấy đã làm đủ mọi cách để thuyết phục ông Phán bàn giao cho Nhà nước nghiên cứu, lưu giữ; và sang đến đầu năm 1994, chiếc kèn đá mới chính thức “đỗ bến” Bảo tàng Phú Yên. Đó chính là chiếc kèn “cái” hiện nay...

Chúng tôi tìm về chùa Thiền Sơn (xã An Hiệp, huyện Tuy An) để nối tiếp câu chuyện về chiếc kèn “cái”. Quá lâu rồi nhưng ấn tượng về những ngày “hội ngộ và chia tay”, cặp kèn đá vẫn còn như in trong trí nhớ của thượng tọa Thích Nguyên Lai, trụ trì chùa Thiền Sơn. Ông là nhân chứng hiếm hoi còn lại của quá trình lưu giữ hai “cụ cóc” ngày nào. Chùa Thiền Sơn nằm cách TP Tuy Hòa hơn 20km về phía bắc, nằm ngay dưới chân đèo Quán Cau, cạnh quốc lộ 1. Đây là nơi lưu giữ chiếc kèn “đực” suốt 30 năm, trước khi cả hai cùng hội ngộ tại Bảo tàng Phú Yên.

Theo thượng tọa, hai “cụ đá” này đều có nguồn gốc từ chùa Hố Thị (thôn Phú Cần, xã An Thọ, huyện Tuy An) cách chùa Thiền Sơn khoảng 10km về phía tây. Năm 1964, chùa Hố Thị bị cháy do chiến tranh, trụ trì chùa bấy giờ là hòa thượng Thích Tâm Thân (hiệu Từ Hạnh, viên tịch năm 1971, thọ 98 tuổi). Chùa cháy, các hiện vật đều bị thiêu rụi, chỉ hai chiếc kèn đá còn nguyên vẹn; hòa thượng đã đưa chiếc kèn đá nhỏ lên lưng ngựa để chuyển về chùa Thiền Sơn, còn chiếc kèn đá lớn vì quá nặng nên đành phải để lại Hố Thị...

Thượng tọa Thích Nguyên Lai nhắc lại lời của hòa thượng Thích Tâm Thân lúc sinh thời: “Các tượng phật bị cháy có thể đúc làm lại nhưng “Ốc hiệu” bị mất, bị vỡ thì làm sao có lại được. Khi nào có điều kiện, các đệ tử hãy đưa về đây để gìn giữ”. Thế nhưng rồi đường xá xa xôi, núi non cách trở nên vẫn chưa thực hiện được di nguyện; riêng “ốc đực” đã được các vị trụ trì chùa Thiền Sơn truyền nhau lưu giữ hết sức cẩn thận, được nhà chùa dùng để thổi những lúc hành lễ.

Theo NSƯT Ngọc Quang, Chủ tịch Hội VHNT Phú Yên, cặp kèn đá này là loại nhạc cụ “nặng đô” của bộ hơi, người thổi phải có làn hơi khỏe và cách nén phù hợp thì mới có thể chơi được: “Những giai điệu trầm hồn, âm sắc nguyên sơ vang vọng từ cặp kèn đá Tuy An hiện thuộc hàng “độc sầu” có một không hai trên thế giới. Và âm thanh của kèn “cái” luôn có sự vang vọng, sắc sảo hơn kèn “đực”, thế nhưng khi cả hai cùng hòa tấu thì có một sự hòa quyện hút hồn. Đặc biệt, khi hòa âm với đàn đá Tuy An thì giai điệu hết sức mê man…”.

 ĐÀO ĐỨC TUẤN