Ngay cả những nghệ sĩ sân khấu đàn anh cũng không biết Tổ nghề của mình đích thực là ai, song hằng năm, cứ đến ngày 11-12/8 âm lịch, anh chị em nghệ sĩ, diễn viên sân khấu lại họp mặt, trang trọng tổ chức giỗ Tổ. Đây là dịp để những người đã và đang hoạt động trong ngành sân khấu gặp gỡ, “tôn sư trọng nghề”. Năm nay, hoạt động tri ân Tổ nghiệp này được tổ chức tại sân khấu lộ thiên - Trung tâm Giải trí và Sinh thái Thuận Thảo, bắt đầu từ 19 giờ 00 tối nay.
Biểu diễn tuồng - Ảnh: DƯƠNG THANH XUÂN
Không phải chỉ lớp nghệ sĩ trẻ bây giờ mà ngay những bậc đàn anh, đàn chị trong nghề sân khấu đầu hai thứ tóc cũng không biết tổ nghề của mình đích thực là ai, cũng không ai biết ngày giỗ Tổ lần đầu tiên được tổ chức năm nào, do ai đứng ra chủ xướng. Nhưng cứ đến ngày 11, 12/8 âm lịch hàng năm, anh chị em nghệ sĩ, diễn viên sân khấu (tuồng, chèo, cải lương...) lại họp mặt, tổ chức giỗ Tổ nghề của mình.
NHỮNG ÔNG TỔ SÂN KHẤU
Theo nghệ sĩ Phạm Ngọc Sơn, hội viên Hội Nghệ sĩ sân khấu Việt Nam, có nhiều người được gọi là Tổ của ngành sân khấu. Bên cạnh những ông Tổ theo truyền thuyết là những ông Tổ có tên tuổi, lai lịch rõ ràng.
Theo truyền thuyết, Tổ của nghề hát là ba ông hoàng tử có tên là Càn, Nhơn và Chất. Ba ông này vì đam mê nghệ thuật sân khấu mà từ giã cung son, lầu vàng, gác ngọc, trốn tránh triều đình lập đoàn hát, đi lưu diễn khắp nơi, truyền nghề cho nhiều người, cuối cùng chết trên cây vông nem (?).
Những ông Tổ có lai lịch rõ ràng, đối với hát bội (tuồng) là Đào Duy Từ, Đào Tấn… Cô Năm Nhỏ, một đào hát bội siêu đẳng sống vào khoảng nửa đầu thế kỷ XX, sau này cũng được giới nghệ sĩ sân khấu tôn làm hậu Tổ.
Nghệ thuật cải lương mới hình thành từ đầu thế kỷ XX, nên lớp nghệ sĩ đầu tiên gần như được tôn làm Tổ, như nhạc sĩ Ba Đợi (tên thật là Nguyễn Quang Đại), nhạc sĩ Cao Văn Lầu, soạn giả Mộc Quán-Nguyễn Trọng Quyến cùng các nghệ sĩ Ba Du, Tám Danh, Phùng Há…
NGHI THỨC TRANG TRỌNG
Nghệ sĩ Đặng Đình Nhì, nguyên Trưởng đoàn cải lương Hoa Biển, cho biết: Theo tập tục xưa, ai vào nghề hát đều phải cúng vái, ra mắt Tổ. Gánh (đoàn) hát trước khi khai trương đều tổ chức cúng Tổ rất trang nghiêm. Mỗi gánh hát, trong mỗi đêm diễn đều bày bàn thờ Tổ bên trong hậu trường. Nghệ sĩ trước mỗi đêm diễn đều đốt nhang lạy Tổ, để Tổ phù hộ cho vai diễn được trôi chảy, không bị vấp váp. Đặc biệt, hàng năm vào ngày 11 và 12/8 âm lịch, các gánh hát đều tổ chức giỗ Tổ rất trang trọng. Đêm 11, anh chị em nghệ sĩ tổ chức cúng chay (xôi, chè, ngũ quả…), sáng hôm sau là chánh lễ, cúng mặn (heo quay, vịt quay, gà luộc…). Chánh lễ được tiến hành từ 9 đến 10 giờ sáng ngày 12, giờ đẹp nhất trong ngày, với sự tham gia của đông đảo anh chị em trong gánh và những người đã thôi nghề hát cũng như các Mạnh Thường Quân, người mê xem hát. Mở đầu buổi cúng Tổ, đại diện nghệ sĩ làm lễ xây chầu, nâng cặp roi trống chiến xá 3 cái và ban 3 hồi trống thỉnh Tổ. Tiếp đó, các nghệ sĩ khăn áo chỉnh tề lần lượt dâng hương, lạy Tổ theo trình tự tiên chủ hậu khách và theo thứ bậc, đẳng cấp, tuổi nghề, tuổi đời.
Hát tuồng - Ảnh: DƯƠNG THANH XUÂN
Sau phần nghi thức là tiệc vui và liên hoan văn nghệ. Các nghệ sĩ chỉ diễn ca những bài, tiết mục, trích đoạn… mà họ cảm thấy tâm đắc, ưng ý nhất, trước dâng lên Tổ, sau phục vụ đông đảo người xem.
Cũng có đoàn hát tổ chức giỗ Tổ với nhiều nghi thức phức tạp. Sau phần mở đầu thỉnh Tổ là đến lễ Đại Bội với múa Điểm Hương, múa Xang Nhật Nguyệt trong điệu Âm Dương, múa Tam Hiền Phước-Lộc-Thọ, múa Ngũ Hành, múa Tứ Thiên Vương để chúc “quốc thái dân an, phong hoà vũ thuận, hà thanh hải yến, nông ngư đắc lợi”… rồi mới đến lượt các nghệ sĩ dâng hương, lạy và múa hát hầu (dâng) Tổ.
Trước đó, từ ngày 10/8, anh em trong gánh hát phân công nhau quét dọn bàn thờ Tổ, tắm và thay trang phục cho cốt tương Tổ sư.
NGHỆ SĨ SÂN KHẤU PHÚ YÊN VỚI NGÀY GIỖ TỔ
Về sau, nhất là từ đầu thập niên 80 của thế kỷ trước đến nay, tuy ngành sân khấu gặp khó khăn nhưng anh chị em nghệ sĩ vẫn không quên ngày giỗ Tổ. Tại Tuy Hoà, giỗ Tổ sân khấu hàng năm được tổ chức ở khá nhiều nơi, từ nhà riêng đến nhà hát. Dù còn gắn với nghiệp cầm ca hay đã bỏ nghề, thường cứ đến ngày 12/8 âm lịch hàng năm là họ tề tựu cùng nhau giỗ Tổ. Nơi mà anh em tập trung đông đảo nhất là Nhà hát nhân dân thị xã (nay là thành phố) Tuy Hoà và Đoàn ca múa nhạc dân gian Sao Biển. Nhóm tổ chức giỗ Tổ ở Nhà hát nhân dân thành phố Tuy Hoà hầu hết là những người đã không còn “đất dụng võ”. Ông Bảy Tính, nguyên Giám đốc Sở Văn hoá -Thông tin (Phú Khánh và Phú Yên) đã nghỉ hưu ở thành phố Nha Trang, nhưng cũng nhiều lần về dự giỗ Tổ tại đây. Sở dĩ anh chị em mượn nhà hát để giỗ vì đây cũng là nơi vợ chồng nghệ sĩ Vũ Liêm (nghệ sĩ Vũ Liêm nay đã quá cố) trú ngụ. Dẫu không đầy đủ lễ vật, chỉ con gà nấu cháo với lít rượu gạo, thủ tục cũng rất đơn giản, nhưng đó là tất cả tấm lòng yêu nghề của anh chị em nghệ sĩ Phú Yên đối với những người đã có công sáng lâp, gầy dựng và vun đắp cho một loại hình nghệ thuật đặc sắc của dân tộc -nghệ thuật sân khấu.
Giỗ Tổ sân khấu năm nay được chi hội Sân khấu (Hội Liên hiệp Văn học nghệ thuật Phú Yên) và một số anh chị em nghệ sĩ phối hợp tổ chức tại Trung tâm Giải trí và Sinh thái Thuận Thảo vào tối nay (22/9, tức 12/8 âm lịch). Đây là dịp để những người đã và đang hoạt động trong ngành sân khấu gặp gỡ, ôn lại truyền thống của nghề hát, đồng thời đề cao đạo lý “uống nước nhớ nguồn”, “tri ân Tổ nghiệp”, “tôn sư, trọng nghề”, khẳng định đây là một tập tục tốt đẹp, một giá trị văn hoá độc đáo của dân tộc Việt Nam.
LÊ VĂN HIẾU
Chi hội trưởng Chi hội Sân khấu
