Hiệp định Genève được ký kết ngày ấy đã biến con sông Hiền Lương (sông Bến Hải đoạn chảy qua đất Vĩnh Linh, thuộc tỉnh Quảng Trị) nằm trên vĩ tuyến 17, trở thành giới tuyến quân sự tạm thời phân cách hai miền Nam Bắc Việt Nam từ 20/7/1954. Nhiều cuộc chia ly bắt đầu. Nhưng sự chia ly rõ rệt nhất, trớ trêu nhất chính là sự chia ly giữa những người thân, những người yêu ở hai bên bờ sông Hiền Lương. Biết bao chàng trai từ bên bờ Bắc chiều chiều sau ngày ấy đứng dưới rặng dừa Cát Sơn phía bên ni, ngóng nhìn bóng dáng thân thương của người yêu phía bên tê mà chẳng biết bao giờ mới gặp lại nhau. Sự trớ trêu đó đã khiến biết bao văn nghệ sĩ miền Bắc cảm hoài khi tần ngần đứng bên bờ bắc cây cầu Hiền Lương giờ đây nửa Bắc, nửa Nam. Nhà thơ Tế Hanh đã từng thốt lên: “Nhớ khu Năm ta đi vào khu Bốn/ Hai anh em ruột thịt của miền Trung/ Đỉnh đèo Ngang hồn tôi mây gió cuộn/ Muối xát lòng tôi trên bến Cửa Tùng…”. Cửa Tùng là nơi con sông Hiền Lương chảy ra biển, cũng là nơi bị cách chia. Còn nhà thơ Đằng Giao thì ngăn ngắt nhớ nhung trong câu lục bát hò ơ:

Cầu Hiền Lương đã được bắc song song. Cầu sắt tái hiện lại hình ảnh của cây cầu lịch sử đã gắn liền với một thời kỳ chia cắt -  Ảnh: GIANG VT

Thuyền ơi có nhớ bến chăng

Bến thì một dạ khăng khăng đợi thuyền

Nhắn ai luôn giữ câu nguyền

Trong cơn bão tố vững bền lòng son

Dù cho bến cách sông ngăn

Dễ gì chặn được duyên anh với nàng

Xé mây cho sáng trăng vàng

Khai sông nối bến cho nàng về anh…

Bài thơ đã lọt “mắt xanh” của một nhạc sĩ trẻ vốn là người miền Nam tập kết ra miền Bắc. Ông tên thật là Lưu Trần Nghiệp, nhưng có bút danh là Hoàng Hiệp. Tuy đã tham gia hoạt động âm nhạc ở chiến khu Nam bộ suốt thời chống Pháp nhưng Hoàng Hiệp chưa nổi tiếng như Hoàng Việt, Đắc Nhẫn, Nguyễn Hữu Trí, Lưu Cầu… Ra Bắc tập kết, ông vào học Trường Âm nhạc Việt Nam cùng các bạn đồng trang lứa. Nếu mùa xuân năm Đinh Dậu (1957) là mùa xuân mà Hoàng Việt viết nên bản “Tình ca” bất tử khi nhận được lá thư của vợ ở miền Nam gởi ra bằng cách thể hiện rất đặc biệt, thì cũng năm ấy, Hoàng Hiệp đi thực tế ở vùng giới tuyến. Và chính tại nơi nhạy cảm này, tại nơi có những câu chuyện tình yêu dở dang đầy nước mắt này, Hoàng Hiệp đã cảm thấu những câu “lục bát hò ơ” của Đằng Giao. Nếu thời kháng chiến, trong chiến dịch Điện Biên đã sinh ra điệu hò mới là “Hò kéo pháo” của Hoàng Vân, thì giờ đây, trong khung cảnh cách chia bi thương ấy, một điệu hò giao duyên mới lại xuất hiện, đó là “Câu hò bên bờ Hiền Lương” của Hoàng Hiệp. Bài hát trở thành “chứng chỉ bước vào đội ngũ những người sáng tác âm nhạc chuyên nghiệp” như tác giả đã tự bạch trong hồi ký “Nếu như ngày ấy…” in báo “Nhân dân cuối tuần” số ra ngày 23/6/1996.

Từ khi ra đời, “Câu hò bên bờ Hiền Lương” đã thấm vào đời sống như những câu hò dân gian truyền thống. Từ sự thể hiện của nữ ca sĩ Châu Loan và Thương Huyền, rồi sau đến nữ ca sĩ Thanh Huyền và đến nữ ca sĩ Thu Hiền, bốn giọng nữ đỉnh cao này đã đưa “Câu hò bên bờ Hiền Lương” đến với người yêu nhạc vừa gần gũi, vừa cần thiết như hơi thở. Riêng với Hoàng Hiệp, từ sau duyên ngộ âm nhạc này, ông tự tìm ra một lối đi riêng với những bài hát phổ thơ nổi tiếng để rồi được mệnh danh là “người xe duyên giữa nhạc và thơ”.

Tuy nhiên, sau khi “Tình ca” của Hoàng Việt và “Câu hò bên bờ Hiền Lương” của Hoàng Hiệp ra đời, có những ý kiến cho rằng những giai điệu này sẽ làm yếu đi tính đấu tranh giai cấp của cuộc đấu tranh đòi thống nhất đang được tiến hành. Những giai điệu trữ tình và đẹp đẽ như thế đã từng bị dừng âm vang vì những quan niệm hẹp hòi. Nhưng những gì đã bất tử thì không bao giờ chết. Sẽ sống mãi trong tâm hồn Việt Nam một câu hò này như bao câu hò xưa.

NGUYỄN THỤY KHA