Cuộc chiến đi qua - tác phẩm được đọc nhiều nhất ở Nga, được Tổng thống V.Putin trao Giải thưởng Quốc gia về văn học nghệ thuật - đang đến với độc giả Việt Nam. Đây là 1 trong 4 đầu sách được xem như món quà văn hóa của Tổng thống Nga trong chuyến thăm chính thức Việt Nam, diễn ra từ ngày 12/11.

Người dịch tiểu thuyết đồ sộ này là nhà văn - dịch giả Đào Minh Hiệp. Có nhiều điều thú vị chung quanh việc dịch giả “bắt gặp” Cuộc chiến đi qua của một nhà văn Chechnya hầu như chưa được biết tới ở Việt Nam…

Bìa tiểu thuyết Cuộc chiến đi qua.

- Mọi chuyện bắt đầu từ cú điện thoại của nhà thơ - dịch giả Thúy Toàn vào đầu năm 2012, thông báo cho tôi biết về việc thành lập Quỹ Hỗ trợ quảng bá văn học Việt Nam và văn học Nga thuộc Hội Nhà văn Việt Nam và rất cần các bản dịch văn học Nga đương đại để đưa vào chương trình hỗ trợ xuất bản của Chính phủ Nga. Tuy nhiên phải là tác giả và tác phẩm mới, thực sự có giá trị. Suốt nhiều tuần “lặn lội” trên mạng, tôi phát hiện một cái tên chưa một lần xuất hiện trên văn đàn thời kỳ Xô viết nhưng đang làm xôn xao dư luận bạn đọc Nga. Tìm hiểu kỹ hơn về tác giả, tôi lại càng tò mò. Kanta Ibragimov là giáo sư - tiến sĩ kinh tế, đã từng có một cuộc sống sung túc và một công việc ổn định ở Moskva. Ông từng làm Phó tổng cục trưởng Tổng cục Thuế Liên bang Nga. Nhưng sau những cuộc chiến nổ ra ở Chechnya, ông đã từ bỏ tất cả, đưa gia đình trở về TP Grozny quê hương, đồng thời trở về với quá khứ của dân tộc bằng các tác phẩm văn học vì những lý do mà theo như lời ông nói là “để không bao giờ được quên những năm tháng đau thương và lặp lại những sai lầm khủng khiếp đó”. Vậy là tôi lại phải mất nhiều tuần nữa để đọc một số tác phẩm của Ibragimov với hàng ngàn trang sách, cuối cùng mới chọn được tác phẩm mình ưng ý nhất - tiểu thuyết Cuộc chiến đi qua dày 700 trang. Đề xuất của tôi được Quỹ Hỗ trợ quảng bá văn học Việt - Nga và Chính phủ Nga nhất trí đưa vào kế hoạch hỗ trợ xuất bản năm 2013.

* Theo dịch giả Thúy Toàn, người đã đọc bản dịch, Cuộc chiến đi qua là một bức tranh lịch sử vô cùng chân thực và xúc động - phần lịch sử còn chưa được biết tới của Chechnya, ngoài 2 từ “chiến tranh” và “ly khai”. Điều gì thu hút và ám ảnh ông nhất trong quá trình dịch tiểu thuyết Cuộc chiến đi qua?

- Quả thật trước khi dịch tác phẩm này, tôi chỉ biết Chechnya là một nước cộng hòa tự trị trong Liên bang Nga, rồi sau khi Liên Xô tan rã đã nổ ra các phong trào ly khai bùng phát thành các cuộc chiến tranh khốc liệt. Nhưng đó chỉ là những thông tin khô khan trên các phương tiện thông tin đại chúng. Còn trong tác phẩm Cuộc chiến đi qua của Ibragimov, toàn bộ lịch sử vùng đất Bắc Kavkaz, kể từ khi chính quyền Xô viết được thành lập tại đây vào năm 1924 và tan vỡ hoàn toàn vào năm 1995 đã được tác giả Kanta Ibragimov tái hiện thông qua hình tượng nhân vật chính lấy từ nguyên mẫu cuộc đời đầy thăng trầm và sóng gió của ông nội tác giả. Tác phẩm có sức bao quát rộng lớn và thông qua đó, người đọc có thể cảm nhận một cách đầy đủ và chân xác về bản anh hùng ca cùng những tấn bi kịch tại Chechnya và các vùng đất khác nhau trên lãnh thổ rộng lớn của Liên bang Xô viết trước đây. Nhưng dù có những biến động dữ dội đến đâu thì điều quan trọng còn lại trên mảnh đất này vẫn là niềm tin vào sức mạnh bất diệt của dân tộc, vào một cuộc sống tốt đẹp hơn đang mở ra cho tất cả mọi thành phần cư dân đang sinh sống tại đây. Những điều đó, bạn đọc Việt Nam chưa có dịp biết đến qua các tác phẩm văn học Xô Viết trước kia. Chính nhờ những giá trị nghệ thuật và nhân văn sâu sắc mà khi ra đời tác phẩm này đã gây tiếng vang lớn, được đọc nhiều nhất không chỉ ở Chechnya mà ở cả Liên bang Nga. 3 năm sau, tác phẩm đã được đích thân Tổng thống Nga V.Putin trao Giải thưởng Quốc gia về văn học nghệ thuật năm 2003. Và vào ngày 12/11/2013, trong chuyến thăm chính thức Việt Nam của Tổng thống Nga V.Putin sẽ có một món quà văn hóa là 4 đầu sách văn học Nga dịch sang tiếng Việt do Chính phủ Nga hỗ trợ xuất bản, trong đó có tiểu thuyết Cuộc chiến đi qua.

* Sau quãng thời gian làm công tác quản lý văn học nghệ thuật, ông nghỉ hưu và dành thời gian cho hội họa. Trở lại với công việc dịch thuật, ông có vất vả không khi dịch quyển tiểu thuyết dày 700 trang in và được cho là rất gai góc của nhà văn Kanta Ibragimov?

- Thực ra, lúc đầu tôi có hơi phân vân giữa 2 tác phẩm của Ibragimov là tiểu thuyết Cuộc chiến đi qua dày 700 trang, đã đoạt Giải thưởng Quốc gia Liên bang Nga và tiểu thuyết Thế giới trẻ em dày 350 trang, được đề cử Giải Nobel văn học năm 2010. Nhưng sau khi cân nhắc kỹ lưỡng và trao đổi với ban lãnh đạo Quỹ Hỗ trợ quảng bá văn học Việt - Nga, tôi quyết định phải “đương đầu” với thử thách này. Mọi sự kiện, tình tiết diễn ra trong tác phẩm được thể hiện trên cái nền bản sắc văn hóa vô cùng độc đáo của vùng đất Kavkaz và những sự kiện chính trị, kinh tế, văn hóa, xã hội đã làm rung chuyển cả thế giới trong gần một thế kỷ. Vì tác phẩm có sức bao quát rộng lớn nên có nhiều sự kiện, nhiều lĩnh vực tôi không am hiểu, với các phong tục tập quán và hàng trăm thành ngữ, tục ngữ cổ của vùng đất Kavkaz… Nếu không đam mê và kiên trì, và cũng xin nói thật, nếu không có các công cụ tìm kiếm trên Internet, cũng khó mà hoàn thành bản dịch đúng tiến độ. Suốt nửa năm tôi đã phải gác lại mọi công việc yêu thích khác để dành trọn thời gian cho bản dịch. Có một thuận lợi là trước khi bắt tay vào công việc, tôi đã liên lạc được với tác giả qua email, và luôn nhận được sự động viên, khuyến khích của ông.

* Bên cạnh việc dịch sách, ông còn viết truyện ngắn, bút ký và vẽ tranh. Cảm giác khi dịch xong một tiểu thuyết dày cộm có gì khác với cảm giác khi vẽ xong một bức tranh hay viết xong một truyện ngắn? Sau Cuộc chiến đi qua, ông sẽ giới thiệu với độc giả Việt Nam tác phẩm của nhà văn nào?

- Dịch xong Cuộc chiến đi qua, tôi có cảm giác như “người nông dân vừa cày xong mảnh ruộng”, rất muốn “ngả mình trên liếp cỏ ngủ ngon lành”. Mảnh ruộng ấy lớn quá, tôi phải tốn khá nhiều công sức so với một bức sơn dầu hay cái truyện ngắn, định xả hơi vài tháng cho đã. Nhưng mới thiu thiu được một lát, tôi lại bị cái ông nhà văn Chechnya ấy “đánh thức” bằng cuốn tiểu thuyết Thế giới trẻ em. Trả lời báo Văn Học của Nga, nhà văn Ibragimov chia sẻ: “Thế giới trẻ em là lời sám hối đối với những lỗi lầm của bản thân và những lỗi lầm cùng những tấn bi kịch của cả dân tộc, vì vậy nó là 1 trong số 3 tác phẩm mà tôi ưng ý nhất”. Một tác phẩm chứa đựng bao điều kỳ thú như vậy lại cuốn tôi ngồi trước bàn phím. Đến giờ, Thế giới trẻ em cũng đã dịch xong, dự kiến sẽ được xuất bản vào cuối năm nay.

* Xin cảm ơn ông!

YÊN LAN (thực hiện)