Nói đến nghệ thuật tạo hình, điêu khắc tượng nhà mồ của các dân tộc thiểu số ở Phú Yên phải nói đến những pho tượng gỗ, những quần thể tượng gỗ, những “vườn tượng” giữa rừng.
Tượng nhà mồ của dân tộc Ê Đê ở buôn Lé B (xã Krông Pa) - Ảnh: M.M.TÂM
Ý NGHĨA CỦA TƯỢNG NHÀ MỒ
Gần 60 tuổi, ông Ma Thoan ở buôn Lé B, xã Krông Pa (Sơn Hòa) đã có trên 40 năm đẽo tượng nhà mồ. Ông cho biết: “Đẽo tượng nhà mồ tuy không phải là một nghề để “kiếm cơm”, nhưng mình cứ say mê mày mò, đục đẽo mà không biết chán”.
Mỗi lần lụi cụi đẽo gọt xong một bộ tượng gỗ nhà mồ phải mất hàng chục ngày công, từ lúc lên rừng lấy gỗ đến khi hoàn thành. Người nào thơm thảo lắm thì cũng chỉ “trả công” cho ông bằng việc mời bữa cơm với con gà, chóe rượu. Nhưng bù lại họ được chung tay chia sẻ với gia đình vừa có người qua đời.
“Nó là cái tục từ lâu đời của các dân tộc vùng Trường Sơn Tây Nguyên nói chung và ở Phú Yên mình cũng vậy. Người xấu số nào mà không có tượng nhà mồ thì trông cái mộ như một nấm đất trơ trọi, ảm đạm làm cho người thân đang sống cứ ray rứt, buồn tủi mãi không thôi”, Ma Thoan nói tiếp.
Vì vậy, mộ có nhiều tượng làm cho người chết mau thanh thản, người sống vơi dần nỗi buồn nhớ. Mộ nào ít nhất cũng có 4 tượng hình người, đặt ở 4 góc mộ. Rồi tượng ngà voi, tượng đôi sừng trâu, tượng khỉ, hổ, voi, nai... tùy vào vị trí, tuổi tác, công lao đóng góp với làng mạc mà tạc kích cỡ tượng. Người chết trẻ thì tượng nhỏ vừa, những người như già làng, trưởng thôn, buôn có nhiều đóng góp với làng, nước thì tượng phải to, cao.
Theo quan niệm của từng dân tộc, đầu mộ dựng một cột cao vút là đường cho người chết lên trời. Tượng hình người ngồi ở 4 góc là sự thay thế người còn sống để chia sẻ với người đã yên nghỉ. Tượng người đánh trống, gõ chiêng làm cho người chết tiêu tan sầu muộn. Tượng người cầm dao, giương cung nỏ là những lính canh bảo vệ linh hồn người chết. Những tượng hình người, khỉ đứng, quỳ, ngồi với các tư thế khác nhau với nét buồn rười rượi là thể hiện sự đau đớn, xót thương người quá cố...
Ngoài ra, các thứ đồ dùng như hoa quả, thú vật, chum chóe… đẽo bằng gỗ, những vật dụng tượng trưng tục “chia của” cho người chết và lễ “bỏ mả” cũng được đặt ở mộ. Làm như vậy, người chết vĩnh viễn về cõi vĩnh hằng, người sống yên tâm làm ăn. Vì quan niệm xưa, sau lễ bỏ mả, họ không đi lại thăm viếng, tu tảo mồ mả như người Kinh.
TỪ TỤC ĐẾN NGHỆ THUẬT TẠO HÌNH
Điều kỳ lạ là những nghệ nhân đẽo tượng nhà mồ chưa từng được đào tạo qua trường lớp về nghệ thuật tạo hình, điêu khắc, nhưng khi chiêm ngưỡng những tác phẩm của họ, chúng ta cứ ngỡ đó là những tác phẩm nghệ thuật của những nhà điêu khắc thực thụ.
Tại Ngày hội Văn hóa - Thể thao - Du lịch các dân tộc tỉnh Phú Yên năm 2009, được quan sát nghệ nhân Nay Y Thanh ở buôn Lé B, xã Krông Pa biểu diễn đẽo tượng nhà mồ, ai cũng trầm trồ thán phục.
Trong tay nghệ nhân chỉ là một chiếc rìu lá mít, vật liệu đẽo tượng là một khúc gỗ tròn. Người đẽo tượng không dùng dao rạch hay bút vẽ để phác thảo hình dạng, mảng khối mà dường như đường nét, hình dạng của mỗi thân tượng đều đã “thuộc lòng”. Những nhát rìu khi đã “bập” vào thân gỗ là láng trơn, chính xác đến từng chi tiết. Từ một thân gỗ tròn không lắp ghép, chắp nối với bất cứ một phần gỗ nào khác, người Ê Đê đã tạo ra một mặt phẳng hình bầu dục và tạo ra khuôn mặt tượng, hình cong nổi lên, hai bên đầu là tai, dưới mặt tượng vuốt thon nhỏ là cổ; tiếp đến cả khối phẳng bên dưới là thân tượng. Các chi tiết như mắt, mũi, miệng chỉ là những mảnh khoét chìm vào thân tượng. Còn các chi tiết như bụng, ngực, vai, má, cằm... được cách điệu bằng những nhát rìu đẽo dẹt, vẽ nên đường nét hình khối; chỉ gợi lên chứ không đi vào tả thực nhưng đã tạo nên những bức tượng sống động, có hồn. Nhìn vườn tượng nhà mồ trong nghĩa trang, người xem sẽ có nhiều suy tưởng về cái nghĩa của tình người với linh hồn người đã khuất.
Năm tháng đi qua, nắng mưa của núi rừng Trường Sơn dữ dội, cây rừng nhanh chóng phủ mất lối đi, vậy nhưng những pho tượng, những quần thể vườn tượng nhà mồ còn nguyên vẹn. Tài năng điêu khắc của nghệ thuật tạo hình, những nghệ nhân miền núi không lưu danh tên tuổi… thật đáng ca ngợi.
MẠNH MINH TÂM
