Theo lời kể của các bậc cao niên ở Sông Cầu, quả chò viên có mùi thơm đặc biệt, vị thanh, ăn rất ngon, ngày xưa là một trong những đặc sản vùng Bình- Phú, dành tiến cống cho vua hàng năm. Cây chò viên thân thẳng, cho gỗ tốt. Chò viên tồn tại rải rác trong các khu rừng tự nhiên ở huyện Sông Cầu, Đồng Xuân (Phú Yên) và Vân Canh (Bình Định). Do những đặc điểm quý về chất lượng gỗ và quả, nên số lượng loài cây này đang suy giảm rất nhanh, Trung tâm Giống và kỹ thuật cây trồng (TTG&KTCT) Phú Yên đang tiến hành khảo sát và lập dự án bảo tồn loài cây quý này.

Một cây thuộc chi Madhuca

Điều tra sơ bộ của TTG&KTCT Phú Yên, Chò Viên phân bố chủ yếu tại các khu rừng tự nhiên thuộc khu vực Bình Nông, Bình Tây (Sông Cầu), Đa Lộc (Đồng Xuân) và Vân Canh (Bình Định), số lượng ước tính khoảng 500 cây. Nguồn tin từ người dân bán đảo Nhất Tự Sơn thuộc xã Xuân Thọ, huyện Sông Cầu cho biết vùng này cũng còn vài cây, nhưng mọc trong rừng sâu nên rất khó nhận ra.

Theo khảo sát thực tế của cán bộ kỹ thuật thuộc TTG&KTCT, chò viên là loài cây gỗ lớn, cao từ 35-40 mét, đường kính 70-80 cm, vỏ màu nâu xám, có những đường nứt dọc, vỏ trong màu hồng nhạt có nhựa mủ dính màu trắng. Thân cây thẳng, hình trụ, có bạnh vè thấp, cho gỗ tốt. Chò Viên ra hoa và cho quả vào mùa hè, quả mọng, hình tròn hoặc bầu dục, đường kính 1-2 cm, có cánh đài. Quả khi còn non có màu xanh nhạt, khi già, chín thì chuyển màu xanh thẩm, có hương thơm đặc biệt, vị ngọt thanh. Căn cứ trên đặc điểm sinh vật học thu thập được, cán bộ kỹ thuật của TTG&KTCT đã tạm thời định danh họ của của loài cây là Sapotaceae, thuộc chi Madhuca. Hiện TTG&KTCT đang đợi thu mẫu hoa để nhờ cơ quan chuyên môn định danh chính xác tên khoa học của chò viên.

ĐỐI DIỆN VỚI NGUY CƠ TUYỆT CHỦNG

Dải rừng tự nhiên vùng Bình Nông, Bình Tây, Đa Lộc và Vân Canh, nơi khoảng 500 cây chò viên hiện đang phân bố là vùng bị áp lực rất lớn bởi việc chặt phá trái phép và đốt than của dân địa phương. Vì vậy, với những đặc tính ưu việt về chất lượng gỗ, chò viên trở thành loài cây có nguy cơ tuyệt chủng cao trước nạn phá rừng.

Người dân Bình Nông cho biết, vào mùa trái chín hàng năm, dân địa phương vào rừng thu hái quả chò viên để bán. Vì cây cao, quả nhỏ, lại mọc ở đầu chùm lá và thường có kiến vàng nên rất khó trèo hái. Do vậy, người ta đã không ngần ngại chặt nguyên cành hoặc hạ cả cây xuống để lấy quả. Kiểu khai thác này khiến lượng chò viên ngày càng giảm dần, riêng những cây bị chặt cành, phải mất vài năm mới cho quả trở lại, giảm cơ hội tái sinh hạt của loài trong tự nhiên.

Lá và hoa họ cây Sapotaceae

Năm 2005, TTG&KTCT đã mua quả chò viên, lấy hạt để tiến hành gieo ươm thử nghiệm. Kết quả cho thấy, nếu được gieo ươm ngay sau khi lấy hạt, kết quả nảy mầm có thể đạt trên 90%, nhưng nếu để khoảng 3 ngày, tỷ lệ nảy mầm chỉ còn dưới 20%. Nguyên nhân là quả chò viên có chứa tinh dầu, nên rất dễ mất sức nảy mầm trong thời gian ngắn. Trong tự nhiên hạt của cây chò viên rất khó có cơ hội nảy mầm, đặt biệt là ở những nơi hệ thực vật rừng đã mất, độ ẩm đất không đủ cho hạt có khả năng nảy mầm ngay sau khi rơi xuống.

CẦN XÂY DỰNG MỘT CHIẾN LƯỢC BẢO TỒN

Được xác định là loài cây đặc hữu phân bố tương đối hẹp trên địa bàn tỉnh Phú Yên, vừa cho gỗ tốt, vừa có quả ngon, chò viên hứa hẹn là loài cây quan trọng trong cơ cấu các loài cây trồng rừng trên địa bàn tỉnh cũng như các tỉnh lân cận có cùng điều kiện tự nhiên. Vì vậy, việc xây dựng một chiến lược bảo tồn để gìn giữ và cải thiện nguồn gen cho loài cây quý hiếm này là hết sức cần thiết. Tuy nhiên, với sự hiểu biết về loài cây còn hạn chế như hiện nay, theo TTG&KTCT Phú Yên, thì việc xây dựng một chiến lược toàn diện là chưa thể thực hiện được. Trung tâm cũng kiến nghị một số biện pháp cần triển khai sớm để từng bước nâng cao nhận thức và sự hiểu biết của cộng đồng về loài cây bản địa quý hiếm này. Theo đó, cần khẩn trương tiến hành thu hái mẫu lá, hoa, quả gửi các cơ quan chuyên môn để định danh tên loài cây một cách chính xác; thông qua các phương tiện thông tin đại chúng để phổ biến kiến thức về các đặc tính quý, đăïc hữu của chò viên trong nhân dân; tiến hành điều tra, đánh giá tình hình phân bố, số lượng cá thể chò viên còn tồn tại trong tự nhiên, cũng như các đặc tính tái sản xuất (ra hoa, kết quả, tái sinh…) của loài để làm cơ sở cho việc phát triển một chiến lược bảo tồn hiệu quả.

Với những đặc tính quý hứa hẹn giá trị kinh tế cao và chò viên lại đang đứng bên bờ vực tuyệt chủng, nên việc bảo tồn là hết sức cần thiết, nhằm sử dụng nguồn gen của loài cây này vào việc đa dạng hóa cơ cấu cây trồng rừng, nâng cao tính đa dạng sinh học cho hệ sinh thái rừng, từng bước xây dựng một nền lâm nghiệp bền vững trên địa bàn tỉnh Phú Yên.

VĂN NGỌC- KHÁNH UYÊN