Đọc lại trang sử vàng truyền thống của tỉnh Phú Yên từ khi thành lập Chi bộ Đảng Cộng sản Việt Nam đầu tiên ngày 5/10/1930, thế hệ hậu sinh vô cùng ngưỡng mộ các bậc lão thành cách mạng đã chịu trăm cay nghìn đắng trong nhà tù của thực dân, đế quốc.

Đồng chí Phan Lưu Thanh - Bí thư Tỉnh ủy (1/1931-3/1931)

Năm vị Bí thư Tỉnh ủy Phú Yên trước Cách mạng Tháng Tám đều trải qua những năm tháng khắc nghiệt trong tù.

Phan Lưu Thanh - người cộng sản đầu tiên của tỉnh Phú Yên, Bí thư Tỉnh ủy đầu tiên đã có công lao rất lớn, gieo mầm cộng sản trong toàn tỉnh. Từ chi bộ Đảng đầu tiên chỉ có 9 đảng viên, trong vòng 3 tháng đã phát triển thành 17 chi bộ với 78 đảng viên, đủ điều kiện hình thành Tỉnh ủy vào tháng 1/1931.

Hưởng ứng cao trào cách mạng Xô Viết Nghệ Tĩnh, Phân ban Xứ ủy Trung Kỳ chỉ đạo các tỉnh Bình Định, Phú Yên tổ chức các cuộc biểu tình thống nhất trong một ngày để chia lửa và ủng hộ Xô Viết Nghệ Tĩnh. Các đồng chí lãnh đạo Tỉnh ủy trực tiếp diễn thuyết vạch trần ách áp bức của thực dân Pháp và bè lũ tay sai, kêu gọi toàn dân đoàn kết dưới ngọn cờ Đảng Cộng sản để nhất tề vùng lên cứu nước, giành độc lập tự do cho dân tộc.

Cuộc biểu tình dự kiến tổ chức vào ngày 14/7/1931 được tổ chức hết sức công phu, bốn gánh truyền đơn với hàng vạn tờ được gấp rút thực hiện để phát động quần chúng. Do kế hoạch bị lộ, địch truy bắt nhiều đảng viên và quần chúng cách mạng cốt cán. Ngày 17/7/1931, vừa mờ sáng, địch huy động lực lượng vây bắt đồng chí Phan Lưu Thanh đưa về nhà giam đồn Khố Xanh ở tỉnh lỵ Sông Cầu (đồng chí Phan Lưu Thanh lúc này được Đảng giao nhiệm vụ làm Trưởng ban Ấn loát phân ban Xứ ủy Trung Kỳ).

Vừa vào trại giam, đồng chí Phan Lưu Thanh đã thành lập Ban lãnh đạo Đảng trong nhà tù để kịp thời chỉ đạo chung, giữ vững phong trào.

Đồng chí Trần Toại - Bí thư Tỉnh ủy (4/1931-7/1931)

Ngày 21/7/1931, tổ chức đảng trong trại giam nhận được tin đồng chí Trần Toại (Kim Tương) - Bí thư Tỉnh ủy Phú Yên bị địch bắt tại Bệnh viện Quy Nhơn.

Do địch vây bắt và phát hiện nhiều tài liệu của Đảng ở nhà anh Huỳnh Trác - một quần chúng cốt cán của Đảng ở La Hai - nên đồng chí Phan Lưu Thanh chủ trương dồn hết sự chú ý của địch vào mình. Đồng chí Phan Lưu Thanh nhận tài liệu ở nhà anh Huỳnh Trác là của mình gửi. Đồng chí Trần Toại cũng hiên ngang nhận hết về mình, công nhận có tuyên truyền chủ nghĩa cộng sản cho đồng chí Phan Lưu Thanh.

Sự dũng cảm của hai vị lãnh đạo cao nhất Tỉnh ủy Phú Yên đã góp phần bảo toàn lực lượng vừa được xây dựng.

Khâm sứ Pháp tại Sông Cầu đưa đồng chí Phan Lưu Thanh, Trần Toại cùng 28 đồng chí ra tòa kết án. Tòa án thực dân kết tội đồng chí Trần Toại mức án tù chung thân phát phối (đày đi biệt xứ), đồng chí Phan Lưu Thanh 15 năm tù phát phối, đày lên nhà giam Buôn Ma Thuột.

Tổng khởi nghĩa Cách mạng Tháng Tám thành công, đồng chí Trần Toại được cử làm Chủ tịch chính quyền cách mạng đầu tiên của tỉnh Phú Yên. Đồng chí Phan Lưu Thanh ra tù, bị thực dân Pháp và tay sai giám sát nghiêm ngặt tại quê nhà.

Đồng chí đã chuyển phong trào cộng sản về phía nam tỉnh, tổ chức lễ kết nạp Đảng cho đồng chí Trần Hào và chỉ đạo đồng chí Trần Hào xây dựng lại Đảng bộ Phú Yên.

Đồng chí Trần Hào - Bí thư Tỉnh ủy (6/1936-7/1938)

Tháng 6/1936, tại khu rừng dương thôn Phước Hậu, xã Bình Kiến (nay là phường 9, TP Tuy Hòa), Đại hội Đảng bộ tỉnh Phú Yên tiến hành với sự tham dự của đồng chí Nguyễn Thành Nghi - phái viên Xứ ủy Trung Kỳ. Đồng chí Trần Hào được bầu làm Bí thư Tỉnh ủy.

Dưới sự lãnh đạo của Đảng, phong trào cách mạng trong toàn tỉnh phát triển sâu rộng, mạnh mẽ, lần lượt thành lập các phủ ủy Tuy Hòa, Tuy An và nhiều cơ sở khác.

Tháng 6/1938, để tránh nguy cơ bị lộ, Tỉnh ủy Phú Yên xin ý kiến Xứ ủy cử đồng chí Huỳnh Nựu thay đồng chí Trần Hào làm Bí thư Tỉnh ủy.

Cuối năm 1938, tình hình thế giới và trong nước có nhiều chuyển biến, Thế chiến thứ II bùng phát.

Ngày 30/3/1939, Trung ương Đảng có thông báo khẩn cấp chuyển các tổ chức đảng vào hoạt động bí mật, đồng thời tổ chức các cuộc mít tinh phản đối sự khủng bố của thực dân Pháp, đòi mở rộng các quyền dân sinh, dân chủ.

Ngày 14/7/1939, quan lại Pháp ở Phú Yên ăn mừng quốc khánh Pháp tại Băng-ga-lô (nay là Công ty TNHH một thành viên Thủy nông Đồng Cam). Ngay trước mắt kẻ thù, Tỉnh ủy tổ chức mít tinh tại Bến xe ngựa (nay là vườn hoa Diên Hồng) với sự tham dự của hàng ngàn người, có cả một số cảnh sát, lính lệ của địch bảo vệ Băng-ga-lô cũng tò mò xem cộng sản tổ chức mít tinh.

Cờ Đảng và băng rôn viết các khẩu hiệu mít tinh chuẩn bị sẵn từ trước được treo lên giữa ban ngày.

Đồng chí Huỳnh Nựu - Bí thư Tỉnh ủy (8/1938-7/1939)

Đồng chí Huỳnh Nựu - Bí thư Tỉnh ủy Phú Yên được Tỉnh ủy phân công diễn thuyết công khai. Đồng chí đứng trên một chiếc bàn cao tố cáo chính sách sưu cao thuế nặng, sự đàn áp bóc lột của thực dân Pháp, giải thích cho nhân dân về nguy cơ chiến tranh thế giới sắp nổ ra. Đồng chí Bí thư Tỉnh ủy kêu gọi nhân dân đoàn kết đấu tranh đòi nhà cầm quyền Pháp chống nguy cơ phát xít, phòng thủ Đông Dương, đòi mở rộng các quyền dân sinh dân chủ, đại xá chính trị phạm.

Địch đang nổ sâm banh mừng quốc khánh Pháp tại Băng-ga-lô nghe tiếng hô khẩu hiệu và tiếng vỗ tay như pháo nổ, chúng ra lệnh báo động và truy bắt các đồng chí tổ chức cuộc mít tinh.

Sau bốn ngày bủa lưới mật thám truy lùng ráo riết, địch bắt đồng chí Huỳnh Nựu ngày 18/7/1939 giam tại nhà lao Tuy Hòa. Tri phủ Tuy Hòa Đinh Văn Viễn kết án đồng chí Huỳnh Nựu 6 tháng tù treo nhưng thực dân Pháp không chịu. Sở Mật thám Pháp ở Quy Nhơn trực tiếp vào hỏi cung đồng chí Huỳnh Nựu, dùng đủ các ngón đòn độc ác nhưng không khai thác được gì, chúng chuyển đồng chí ra nhà lao Quy Nhơn và giao cho Tòa án Nam Triều tỉnh Phú Yên kết án 18 tháng tù giam (từ tháng 9/1939 đến tháng 3/1941), sau đó quản thúc nghiêm ngặt tại quê nhà về tội hoạt động cộng sản.

Trong thời gian đồng chí Bí thư Tỉnh ủy Huỳnh Nựu bị bắt giam và bị quản thúc, đồng chí Trần Hào (Bí thư Tỉnh ủy 1936- 1938) tiếp tục hoạt động gây dựng lại phong trào.

Qua một thời gian dài cất công theo dõi, bọn mật thám biết chính xác đồng chí Trần Hào (trong vai Phó lý trưởng làng Nho Lâm) là nhân vật quan trọng của Đảng Cộng sản. Tháng 5/1944, thực dân Pháp và chính quyền phong kiến phủ Tuy Hòa vây bắt đồng chí Trần Hào đưa ra giam giữ ở nhà lao Quy Nhơn.

Địch dùng mọi cực hình tra tấn hết sức dã man nhưng không khai thác được gì. Do đòn khảo tra man rợ của thực dân Pháp, đồng chí Trần Hào trút hơi thở cuối cùng vào lúc 22 giờ ngày 16/6/1944.

Khi đồng chí Trần Hào hy sinh, đồng đội chôn cất ở Quy Nhơn. 56 năm sau, ngày 29/6/2000, Đảng bộ Phú Yên dày công tìm hài cốt liệt sĩ Trần Hào, long trọng làm lễ truy điệu và đưa về yên nghỉ tại quê hương ở Nghĩa trang liệt sĩ Đông Tác.

Tuyển tập văn học cách mạng Việt Nam giai đoạn 1930- 1945 có đăng bài thơ “Khóc Trần Hào” do đồng đội trong tù sáng tác (khuyết danh):

Tiếng sét dội tim tôi hồ tan vỡ

Khi hay tin tắt thở của bạn lòng

Anh Hào ơi! Bao uất hận bên trong

Bao căm tức dâng lên đôi hàng lệ

Cả lao ngục Quy Nhơn cùng một thể

Dâng sóng lòng tràn ngập tiếng đau thương

Hò reo nhau chung đứng một con đường

Cùng chiến đấu diệt quân thù tàn ác…

Đồng chí Trương Kiểm - Bí thư Tỉnh ủy (6/1945-7/1946)

Sau khi đồng chí Trần Hào hy sinh, đồng chí Huỳnh Nựu và các vị tiền bối cách mạng bị quản thúc nghiêm ngặt, phong trào cách mạng Phú Yên tạm lắng xuống.

Tháng 4/1945, sau khi phát xít Nhật làm đảo chính lật đổ thực dân Pháp, Đảng ủy nhà lao Buôn Ma Thuột (do đồng chí Nguyễn Chí Thanh và Trần Hữu Dực lãnh đạo) phân công đồng chí Trương Kiểm (Trương Chí Cương, Tư Thuận) cùng 3 đồng chí tù chính trị về Phú Yên bắt liên lạc với Tỉnh ủy chuẩn bị tổng khởi nghĩa giành chính quyền. Nếu Tỉnh ủy không còn thì thành lập lại Tỉnh ủy. Đồng chí Trương Kiểm cùng 3 đồng chí về Phú Yên khôi phục lại Tỉnh ủy, xây dựng phong trào, Bí thư Tỉnh ủy Trương Kiểm đã cùng tập thể Tỉnh ủy lãnh đạo tổ chức Hội nghị Việt Minh toàn tỉnh, bầu Ủy ban Việt Minh tỉnh, lãnh đạo tổng khởi nghĩa giành chính quyền trong toàn tỉnh ngày 25/8/1945.

Sau này, đồng chí Trương Kiểm (Trương Chí Cương, Tư Thuận) là Ủy viên Trung ương Cục Miền Nam, Phó bí thư Liên khu V thời kháng chiến chống Mỹ, hy sinh tháng 2/1975 bởi bệnh sốt rét ác tính, được công nhận là liệt sĩ.

Một vị cách mạng tiền bối khác, đồng chí Lê Đài, đảng viên tiền khởi nghĩa - vị Bí thư Tỉnh ủy Phú Yên đầu tiên thời chống Mỹ, cứu nước hy sinh oanh liệt trong nhà tù Mỹ - Diệm ngày 26/10/1956.

Đồng chí Lê Đài - Bí thư Tỉnh ủy (11/1954-1956)

Do nhiều uẩn khúc lịch sử, mãi đến 35 năm sau ngày Bí thư Tỉnh ủy Lê Đài hy sinh, Ban Thường vụ Tỉnh ủy Phú Yên ra quyết nghị kết luận những vấn đề về lịch sử của đồng chí Lê Đài và long trọng tổ chức lễ tưởng niệm vị Bí thư Tỉnh ủy đầu tiên trong cuộc kháng chiến chống Mỹ.

Trên cương vị Bí thư Tỉnh ủy Phú Yên, đồng chí Lê Đài bị địch vây bắt ngày 27/12/1955 trên đường công tác ở xã Xuân Lãnh, huyện Đồng Xuân. Đồng chí chống trả quyết liệt làm một tên địch bị thương nhưng do địch quá đông, đã vây bắt đồng chí. Tỉnh trưởng ngụy quyền Phú Yên Lương Duy Ủy ra sức dụ dỗ mua chuộc, sau đó tra khảo dã man, nhưng không khai thác được gì. Tài liệu địch còn lưu tại Ty cảnh sát Phú Yên (nay do Công an Phú Yên quản lý) ngày 21/3/1956 có đoạn ghi: “Tên Lê Đài chứa chấp biết bao nhiêu sự việc bí mật của Phú Yên ở trong người y, nhưng trước nhà chức trách y luôn tráo trở, tỏ thái độ ngoan cố, một lòng trung thành với Hồ Chí Minh…”.

Bị tra tấn dã man 9 tháng trời, đồng chí Bí thư Tỉnh ủy Lê Đài chết trong ngục tù Mỹ ngụy, đến nay vẫn chưa tìm được hài cốt. Liệt sĩ Lê Đài được HĐND tỉnh chọn đặt tên cho một đường phố tại TP Tuy Hòa.

PHAN THANH