Nét quê dân dã đã ăn sâu vào tiềm thức cho nên những gì liên đới đến cuộc sống vùng quê tôi luôn đắm chìm trong trìu mến, trong lối sống và cả trong cách hành xử mộc mạc chân quê, nghĩa tình.

Thị tứ đông vui

Từ phố núi La Hai (Đồng Xuân) tôi chạy xe máy ngược lên Xuân Phước, theo lời mời dự đám giỗ của người bạn cố tri thời còn học sinh. Đoạn đường chỉ dài khoảng 12 cây số chếch về hướng tây và tôi thật sự ngỡ ngàng với Xuân Phước hôm nay.

Xuân Phước bây giờ không còn vẻ hoang sơ miền cao như dạo nào mà đã chuyển mình thành một thị tứ đông vui không hề thua kém phố thị. Nhiều người bảo đây là kết quả của phong trào xây dựng nông thôn mới. Tôi cũng nghĩ vậy. Là một xã phía tây của huyện miền núi Đồng Xuân, Xuân Phước của ngày hôm nay khác xa so với Xuân Phước của những ngày mới tái lập tỉnh, càng khác xa với khi nước nhà thống nhất. Nhà cửa, hàng quán, cửa hàng, cửa hiệu, trường trạm… san sát nhau. Đặc biệt là “cái lộ tuyến” ở con đường xưa cũ qua Suối Trầu được nắn vòng ôm trọn trung tâm xã bằng con đường phẳng lỳ đen bóng nhựa hắc ín hướng lên xã vùng cao Phú Mỡ, ngang qua Kỳ Lộ. Cầu cống được xây mới bê tông vĩnh cửu hoàn chỉnh tất cả. Không còn nhận ra đâu là Suối Tía hay Trà Bương nếu không nhìn thấy biển tên.

Nhà thờ Xuân Phước được xây mới với tháp chuông vươn cao trong một không gian thoáng đãng xanh - sạch - đẹp. So ra Xuân Phước phát triển nhanh hơn nhiều so với các xã trong huyện Đồng Xuân.

Ghé đến nhà bạn già ở xóm Vườn Dài, Phú Xuân tôi dắt xe vào sân trong tiếng chào mời thân thương sảng khoái của bạn mà phải hơn nửa thế kỷ mới có dịp gặp lại.

- Chạy xe nắng quá phải không mày? Tao tưởng mày chê nhà tao xa xôi quê mùa không lên chứ?

- Quê con khỉ! Tao cũng dân Nẫu chính gốc mà!?

Chào hỏi nhau theo cái kiểu chân tình rồi hai đứa cùng bật lên tiếng cười sảng khoái của những lão nông chính hiệu, không còn nhìn thấy nét trai trẻ một thời điếu thuốc chia đôi.

Rổ cá rô đồng ở nhà người bạn thuộc xóm Đồng Dài, Phú Xuân, Xuân Phước. Ảnh: HNL

Rô đồng hồi sinh

Hình ảnh đầu tiên tôi nhận thấy và vô cùng thích thú tại nhà ông bạn già cũng nhà quê như tôi là rổ cá rô đồng.

Ôi, những con cá rô đồng gần gũi nét quê từ nhiều năm trôi qua giờ mới được tận mắt nhìn thấy cả rổ!

Tuy cá không được đen bóng và mập thịt như ngày xưa nhưng nhìn lớp vảy, kỳ đầy gai nhọn là thích quá rồi. Hỏi ra mới biết bạn mới chài bắt từ hồi sáng sớm.

Hơn nửa thế kỷ trở về trước, cá rô đồng vẫn thường hiện hữu trong mâm cơm nhà quê. Cá được chế biến như nướng, chiên, kho lá gừng, nấu mẳn chấm nước mắm gừng giã ớt xiêm rừng thật cay rồi nặn chanh ăn với cơm lúa mùa và vét sạch nồi luôn.

Ngày nay, do thuốc trừ sâu, do châm điện kéo trủ… nên loài cá này gần như bị tuyệt chủng. Những con cá rô còn sót lại, thích ứng được thì biến thành đặc sản ở các nhà hàng trong thành phố, ở các quán cơm niêu...

Nhớ lại thời thập niên 50-60 của thế kỷ trước, lúc cánh đồng La Hai còn cấy giống lúa cao giàn Đồng Nai, mỗi năm chỉ làm một vụ nhờ nước trời. Sau những cơn lụt (thời ấy chưa có lũ như bây giờ) nước tràn vào ruộng. Cá rô và các loại cá khác theo con nước bơi vào đẻ trứng ở các hốc nhỏ trên ruộng bên các chân lúa. Khi nước rút, cá không ra kịp vì bờ ruộng cao. Thế là dân tha hồ ra ruộng, mạnh ai nấy bắt vì thời ấy cá rất nhiều. Tôi cũng theo ba tôi ra đồng để bắt cá khi ruộng xả hết nước chờ lúa chín, chỉ còn những vũng nhỏ. Vì ham bắt mà bị gai trên kỳ cá đâm vào tay nhức không chịu nổi.

Thời gian trôi xuôi. Ký ức một thời giờ chỉ còn như huyền thoại.

May thay, ở miền quê Xuân Phước này cá rô đồng đang hồi sinh.

HÀ NGỌC LÊ